АЗ ДАФТАРИ ЁДДОШТ

Саймумин ЯТИМОВ

ҚИССАИ ПАҲЛАВОН

ДЕВЛОХ ВА САФАРИ «КАҶАЛА»

Муваффақияти фаъолияти корманди сохтори амният дар дараҷаи амалӣ кардани мантиқи «Тавоно бувад, ҳар ки доно бувад» таъмин мешавад.

Шинохтанҳо ва донистанҳо ҷавҳари фаъолияти касбиро ташкил мекунад.

Яке аз шартҳои асосии расидан ба моҳияти масъала дарки табиати инсонҳост. Он имкон медиҳад, фаҳмид ва пешгӯӣ намуд – кӣ ба чӣ қодир аст. Раванди кор ва ҷараёни фаъолият аксар вақт чунин шакли корро ногузир мегардонад. Ва зарурат пайдо мешавад, ки аз амалияи суханҳои ҳакимонаи «Шунидан кай бувад монанди дидан» ё ин ки «Беҳтар аст, як бор бубинӣ, аз он ки сад бор бишнавӣ» ё зарбулмасали англисии «Bеtter the devil you know than the devil you don’t» («Беҳтар аст, ту рақибро донӣ, аз он ки рақиб туро медонад») истифода кард.

Дар қитъаи масъулияти оперативии ман аз деҳаи Вамд маълумоти гуногун дар бораи гардиши маводи мухаддир тавассути марзи давлатӣ ворид мешуд. Тасдиқи маълумот ниҳоят мушкил буд. Гарчанде шубҳаҳо дар бораи ашхоси гуногун зиёд буданд.

Лозим меомад, ки худам шахсан одамонро шиносам, донам. Аз табиати онон дарк намоям, ки ин тоифа мардум ба содир кардани ҷиноят қодир ҳастанд ё не. Дар ҳолати дигар, ба онҳо таъкид ва таъсири рӯирост мебояд расонд.

Яке аз чунин нафарон Девлохпаҳлавон ном шахс буд.

Чун дар бораи ӯ дар байни мардум ҳар гуна овозаҳо доман мезад, ман қарор қабул кардам, ки бо Девлох шинос шавам.

Хонаи паҳлавон дар сари роҳи калон, дар қисмати ҷанубу ғарбии деҳаи Вамд ҷойгир буд. Кулбаи бедарвозаи хоксорона.

Ман чандин бор, ҳангоме ки аз деҳаи Шидз ба самти ноҳия ва ё баръакс мегузаштам, ба ин манзил бодиққат назар мекардам. Аммо гӯё дар он касе зиндагӣ намекарда бошад, ҷонзодеро намедидам.

Медонистам, ки Девлох на зан дораду на фарзанд. Бо модари танҳояш дар ин манзили камбағалона гӯшанишинӣ мекунад.

Ин дафъа мақсаднок роҳ сӯйи хонаи Девлох гирифтам.

Мардуми Бадахшон ҳамагӣ одӣ ва меҳмоннавозанд. Агар дар хона набошанд ҳам, дарро қулф намекунанд.

Дари даромадро тақ - тақ задан ва баъд вориди хона шудан ҳам барои ин одамон чандон маъмул нест. Шахсони дилкушод ва беғаманд. Ягон касро дар бадиву бадкирдорӣ гумон намебаранд. Ҳамаро мисли худашон қабул мекунанд. Агар гоҳо меҳмон дарояд, шояд аз ҷояшон ҳам нахезанд. Аммо қимати меҳмонро кам наменигаранд. Агар аз назди хонаҳояшон гузар кунӣ ва бинанд:

– Ҳо мардак, биё, терчой мехӯрӣ ё ширчой? – гуфта, ба назди дастурхон даъват мекунанд.

Ин замон ҳатман ширчой гуфтан даркор. Чунки терчой, маънои чойи сиёҳро дорад.

Ширчойи бадахшонӣ болаззаттарин ғизои диёр аст. Агар нон, нони ҷойдорӣ аз гандуми маҳаллӣ пухта шуда бошад, маззаи он ҳаргиз аз даҳон намеравад.

Аз ҳама хубаш он аст, ки дар таклифи мардуми Бадахшон ҷойи тамаллуқу тамаъ нест. Он таоруфотест, ки бо самимият, аз рӯйи сидқу сафову одаму одамгарӣ сурат мегирад. Барои ҳамин ширчойи бадахшонӣ аз баррабирёни чӯпонӣ ҳам лазизтар аст.

Ман дар ҳавлии Девлох касеро мушоҳида накардам.

Ҷойи оташхонаро хабар гирифтам.

Гӯё дар оташдон сад сол касе оташ нагиронда бошад. Аммо чун сарпӯши чакдонро бардоштам, ширгарм менамуд. Яъне ҳамин рӯз дар он нон пухтаанд.

Худи ошпазхона як чорпояи бо хаси аз дуд сиёҳ ва шахшӯл пӯшонидашударо мемонд. Оташкадаҳои он аз сангу гилу рег буданд, ки аҷдодони мо муддати чанд ҳазор сол боз аз онҳо истифода мекунанд. Ин ҷо муъҷизаи дигар вуҷуд надошт.

Ба ҳар ҳол дари хонаро кӯфтам:

– Ту чаят? (Ту кистӣ?) – як овози балое, ки гӯё аз даруни ғори хавфнок мебаромад, садо дод.

Хулоса кардам, одам ҳаст.

Дарро кушода, даромадам.

Дидам, ки дар қисмати болои хона як марди тахминан сиву панҷ - чилсола чорзону нишаста, чизе тановул мекунад.

Намуди зоҳирии ӯ қаҳрамони афсонавиеро мемонд, ки баъд аз шикори шер пӯсти онро зинда ба зинда канда, гӯшташро хомохом мехӯрад ва ҳатто аз устухонҳои он ҳам асар намегузорад.

Он замон дар ноҳияи Рӯшон ва умуман, қариб дар тамоми Бадахшон, ҳама дар хонаҳои барҳавои маҳаллӣ, ки аз даромадгоҳ ва се сурфаи ба ҳарфи «П» монанд сохташуда иборат буданд, зиндагӣ мекарданд. Он ба шароити кӯҳистон ва тарзи зисти мардум мувофиқ буд ва ростӣ ба ман ҳам хуш меомад.

Ман ба худ аниқ кардам – Девлох ҳамин аст.

Соҳибхона сар аз дастурхон, ки ҷойи онро як рӯзномаи зарди куҳна гирифта буд, баланд кард ва рост ба афту андоми ман нигарист.

Ман дар умри худ ин гуна одами девсуратро надида будам: каллаи пок тарошидаи ӯ кадуи калони сурхи дарозрӯяи барои намоишгоҳи кишоварзӣ парваридашударо мемонд. Чашмони суп - сурхаш ба андозаи ду пиёлаи хурд, абрувонаш ду дастаи мӯйи монанди банди абрешимӣ тобдода буданд, ки гӯё дар ин каду бо ширеши махсус часпонида шуда бошанд. Бурутҳои ғафси чандин моҳ қайчинашудааш дар ду тарафи манаҳ овезон. Аз таги манаҳи ӯ дастаи пашми аз қафаси синааш ба берун ҷаста менамуд. Раги бари гарданаш ба найчаи ғафси резиние шабоҳат дошт, ки гӯё онро пуф карда, дар бадани ин ғӯл часпонида бошанд. Панҷаҳои дастонаш шохинеро ба ёд меовард, ки гӯё барои канда ва ҳамвор кардани замини санглох тайёр карда бошанд. Зонуҳои ин одами фавқулода аз бадани азимҷуссааш дар масофаи тақрибан якуним метрӣ фосила гирифта, ду сутуни дуқадро ба хотир меовард.

Девлох сарашро аз болои «дастурхон» бардошт. Аввал ҳамин тавр, одӣ, баъди каме таваҷҷуҳ кардан, каллаи кадушакли мисли бодиринги зард дарозашро сӯйи ман ёзонд. Ман:

– Салом, Девлох! – гуфтам қотеона, бурро ва бо овози баланд.

Ман ба назар гирифтам, ки дар Бадахшон дар муроҷиат фарқияти синну солии на чандон калон қариб ба назар гирифта намешавад.

Лекин бо ин ғӯл ман ҳам хостам, ҳадди ақал, бо ҳамин муносибат худро шиносонам. «Ако» гуфта муроҷиат кардан, манзалати маро боз ҳам камтар нишон медод.

Девлох ба ҷойи он ки ба саломи ман «алейк» диҳад:

– А-ла-ле! Магар аз Ленинобод ҳастӣ?

– Не! – гуфтам ман, ба ҳамон оҳанги салобати ғӯл.

– Набошад аз куҷоӣ? – пурсид паҳлавон бо қаҳр.

– Аз ҷигари Кӯлоб! – гуфтам ман, гӯиё ғӯлро ба ситеза даъват мекарда бошам. Чун медонистам, ки Девлох дар Душанбе яке аз «разборщик»-ҳои асосии муноқишаҳо байни «олуфтаҳо»-и Бадахшону Кӯлоб буд.

Ӯ боз чуқуртар ба авзои ман нигаристу як каме баъд табассум кард.

Ману ғӯл дар ин хонаи нимсарой танҳо будем.

Чун ин сӯву он сӯ нигоҳ кардам, каси дигарро надидам.

Сари «кастрюл»-и нимпачақи аз шиддати дуд сиёҳшудаи болои бухории оҳанӣ рафтам. Он зарф сарпӯша надошт. Дидам, ки дар «кастрюл» тақрибан ним чинии дигар ширчой монда аст. Онсӯтар як косаи «алюмини»-и гӯё нимашро чархи «КАМАЗ» зер карда бошад, ба чашм афтод. Ба он нигаристам. Тоза буд. Бо оби ҷӯш онро чайқа ва боқимондаи «кастрюл»-ро дар он чаппа кардам.

Хӯрокро оварда, дар болои дастурхони девлохӣ мондам.

Дар рӯ ба рӯйи соҳибхона нишастам.

Ними нонро аз пеши ғӯл бо шаст гирифтам.

Воқеан, дар ин соати сеи рӯз ман аз Девлох, ки номаш ба худаш мувофиқ буд, гуруснатар будам. Нонро дар коса реза кардам. Дар як дам мулоим шуд. Ба соҳибхона нигоҳ накарда, кори табақро анҷом додам. Онро об гардонда, дар ҷояш мондам. Омада, дар рӯ ба рӯяш нишастам.

Ин замон Девлох ҳам тановул карда, дар баробари ман мисли пешина ду даст болои зону нишаста буд. Ҳис кардам, ки Девлох ба ҳар як ҳаракати ман бодиққат нигоҳ мекунад.

Баъди андаке таҳаммул:

– Аз ҷигари Кӯлоб гуфтӣ, куҷо аст ҷигараш? – пурсид Девлох.

– Аз Фархор, – гуфтам ман.

– Э, яке боз аз ҳамон қишлоқи Иттифоқ набошӣ? – пурсид Девлох.

– Не, аз Ориён ҳастам, Иттифоқ ҳамсояқишлоқи мост, – гуфтам.

– Набошад, ҳамон падарлаънати ҷӯраи мо – Сафарро мешиносӣ?

– Сафари «Каҷала»-ро? Ҳо, ана ҳамон Сафаре, ки туро зада буд, ҳамонро? – пурсидам ман.

Овозаи аз тарафи Сафари «Каҷала» задани Девлохи бадахшонии дар паҳлавонӣ, воқеан, номдор дар байни «олуфта»-ҳои Кӯлоб овоза шуда буд.

– Э, ошно! «астағфуриллоҳ» гӯй! Имрӯзу пагоҳ ман ба чил қадам мезанам. То имрӯз пушти Девлох заминро надидааст! – гуфт бо овози ғулдурросӣ паҳлавони эътирофшуда.

– Ман нагуфтам, ки Сафари «Каҷала» туро ба пушт задааст. Лекин туро задани ӯ яқин аст. Ҳамроҳони ӯ ҳам инро тасдиқ кардаанд.

Девлох аз ин сухани ман малол нашуд. Баръакс, дандонҳои калон – калони зарди худро намоиш дода, баланд хандид. Ва пурсид:

– Канӣ, ошно, нақл кун, ки ин кайк Девлохпаҳлавонро чӣ гуна задааст. Барои ман муҳим аст, ки ин «яқин»-и гуфтагии ту чӣ қадар ба яқини мо рост меояд.

Чун дидам, ки ҳамсуҳбати ман аз чӣ сабаб бошад, ки бе нӯшидани арақ ҳам хеле сархуш аст ва майли чақ-чақ кардан дорад, мехостам фаҳмам, ки афсонаи задани ин одами девсор аз ҷониби як ҷавони сиёҳчурдаи қаддарози нимҷон, аласмонанди рӯйчутури назарногир чӣ қадар ҳақиқат дорад.

Ман нақли қисса сар кардам:

– Девлох, ту нағз медонӣ, ки солҳои ҳафтодум дар шаҳри Душанбе мусобиқаҳои гӯштигирӣ дар авҷ буд. Дар он, асосан, бачаҳои кӯҳистон, бештар бадахшониҳову кӯлобиҳо, ки воқеан, ба ин навъи варзиш сахт завқ доранд, машғул буданд. Агар ягон тарафе бой медод, тарафи дигар бачагӣ карда, гурӯҳ ташкил мекард. Қасд гирифтанӣ мешуд. Ҳамин тариқ, ҷо - ҷо байни бачаҳои кӯлобиву бадахшонӣ нофаҳмиҳои ҷавонӣ рух медод. Баъдан, бачаҳо боз бо ҳам вохӯрда, ошно ҳам мешуданд.

Ҳамин тариқ, ту бародар, аз пушти як ҳамшаҳрии миёнсустат шуда, чанд бачаи кӯлобиро гӯшмол кардаӣ.

Охирон бор, бо як шаппотӣ пардаи гӯши як сағираи бечораро аз ноҳияи Восеъ даррондаӣ. Ин гап дар байни бачаҳои Кӯлоб овоза шудааст. Чанд кас ҷамъ шуда, қасди ҷонатро кардаанд. Ҷову макони ҷазодиҳии туро ҳам аз рӯйи он ки бо кӣ? Кай? Куҷо меравӣ? Чӣ қадар қувва даркор аст, ки туро ғалтонанд? Муайян кардаанд.

Ин хабар ба гӯши Сафари «Каҷала», ки он замон бо ҷангарагӣ, пуштигирӣ, тарзи либоспӯшӣ, бурутмонӣ, афту андоми худ аз «олуфта»-ҳои Кӯлоб ба ҳисоб мерафтааст, мерасад.

Сафар он вақт дар курси охирони шуъбаи роҳсозии омӯзишгоҳи техникӣ мехондааст.

Сардори дастае, ки туро бояд ҷазо медодаанд, амакзодаи Ҷобири «Буққа», Маҷид «Мускул» будааст.

Чун Сафар фаҳмидааст, ки аз ин «мускул»-ҳо яку якбора панҷ нафар ба ту ҳуҷум карданианд, аз ин беадолатӣ номусаш омада, гуфтааст:

– Э, номардҳо! Наход ба як нафар панҷ кас ҳуҷум кунад. Пагоҳ мо бо ҳамон бачаҳои бадахшонӣ, мисли ҳамешагӣ боз дӯст мешавем, баъд онҳо ба ҳоли мо механданд. Айб мешавад. Номардӣ накунед. Зӯр бошед, Девлохро як ба як даъват кунед.

– Сафар, тез аз пешам гум шав, ки ягон шатта мехӯрӣ! – гуфтааст Маҷид «Мускул», – охир одам бо дев ҷанг карда метавонад? Ту ҳадди ақал як бор ҳам Девлохро дидаӣ ё не, ки «як ба як» мегӯӣ?

– Не, ман Девлохро надидаам. Лекин шунидам, ки паҳлавон аст. Ҳалол гӯштин мегирад. Боз касеро, ки ғалтонад, сари хез ӯро аз замин мебардорад ва ба оғӯш мекашад. Мисли баъзеҳо ҳаёҳую рақсу бозӣ намекунад. Боз шумо ӯро ҳамакаса заданӣ ҳастед. Акаи Абдумаҷид, ҳаргиз ин корро накунед, ки номардӣ мешавад. Ӯро ба ман супоред. Ман ҷазояшро медиҳам, – мегӯяд Сафар.

Маҷид «Мускул» қоҳ-қоҳ механдад ва мегӯяд:

– Сафар, номат ба худат. Ҳамон «каҷала»-гиатро мекунӣ-да! Гапро намефаҳмӣ! Рав, кадом вақте ҳушёр шудӣ, биё, баъд гап мезанем, – гуфта, Сафарро аз хонааш гусел мекунад.

Ҳамагӣ се рӯз мегузарад. Ҳеҷ не, ки овозаи задани Девлох аз ҷониби Маҷид «Мускул» шунида шавад.

Рӯзи чорум, бегоҳӣ Сафари «Каҷала» бо се рафиқи ҳамшаҳриаш ба ошхонаи шаҳрчаи «Ҷавонӣ» барои хӯроки шом медароянд.

Он ошхона, асосан, барои донишҷӯён таъйин шуда буд. Ғизоҳои хуб ва арзон дошт. Дукончаи машруботфурӯшӣ ҳам дар бараш.

Пеш аз даромадан, яке аз ҳамқишлоқиҳои Сафар мегӯяд:

– Ака! Биё ҳамин ошхона надароем. Бегоҳӣ ин ҷо на донишҷӯ, балки арақхӯрҳо ҷамъ мешаванд. Вақтҳои охир бачаҳои помирӣ ҳамин ҷо гирд омада, дам мегиранд. Дароем, ҳама Шуморо мешиносанд, Худо накарда боз ягон гап нашавад.

– Э, натарс! Ман худам ҳамин ҷо бошам, ҳеҷ гап намешавад! Рафтем! Аз қафои ман! – гуфта, ба овози баланд фармон медиҳад Сафари «Каҷала».

Ошхонаи арзон ниҳоят серодам ва серғалоғула будааст.

Сафар фармон медиҳад:

– Ҳо ана, дар он ҷо мешинем. Одамҳо барои мо ҷо холӣ карда истодаанд, – гуфта, як чашмакӣ зада, ба одамони хестаистода ишора мекунад.

Бачаҳо бо роҳбарии Сафар ҳамон ҷо мешинанд. Як кас рафта, барои ҳар се шашлик супориш медиҳад. То он вақт нону шакароб оварда, оҳиста - оҳиста тановул мекунанд.

Ин вақт ногоҳ яке аз рафиқон:

– Акаи Сафар, ман нагуфтам, ин ҷо надароем. Бубин, дар паси, ҳо ана он миз, Девлох бо рафиқонаш нишастааст, – гуфта, ба тарафи мизи кунҷакии аз ҳама боло ишора мекунад.

Сафар қомати худро ёзонда, рост мекунад. Тарафи чап мегардад. Манаҳашро ба қафаси синааш часпонида, пешонии борик ва бинии дарозашро поин фароварда, чашмони гирд - гирдашро ба таги абрувони ғафсаш бурда, пешониашро ҷинҷ карда, аз паси панҷараи мӯйи сари сих - сихаш ба Девлох нигоҳ мекунад.

Девлох, тарзе нақл мекунанд, айнан мисли ҳозира, сараш навъе, ки навакак бо теғ тарошида бошад, дар рӯшании лампаи электрикӣ ялт-ялт карда, бо ҳамин афту башара, бурутҳои ҳарфи «П», бо «футболка»-и сафеди остинкӯтоҳи танг, шими ҷинси озодаи он вақт камёб нишаста буд.

Симои паҳлавонона, гунаҳои барҷаста, бинии теғадори аз дур намудор, пешонии пурчин, чашмони ҳамеша хунбори боғурур ва ин сӯю он сӯ ғолибона нигоҳ мекардагӣ, бо зонуҳое, ки зери тамоми мизи нишастро банд карда буд, тез - тез ба мускулҳои воқеан, ғайриодии мисли ду мушт барҷаста, гоҳ-гоҳе бо виқор нигоҳ карда меистод.

Дар атрофаш панҷ-шаш нафар ҳамшаҳриҳояш, ки ба қадду басти Сафар баробар ва мисли ӯ авбошбашара буданд, нишаста, ҳар кадом аз таги фуки Девлох мисли чӯҷаҳои имдодталаб, ки аз очаашон чизе тамаъ дошта бошанд, дар атрофи кадом мавзуе суҳбати гарм доштанд. Дам ба дам бо ифтихор ба атроф нигоҳ афканда, мисле ки гуфтанӣ буданд:

– Бинед, мо бо паҳлавони нотакрор, мири ҷангандаҳои ину он диёр нишастаем.

Девлох худаш гап намезад. Дам ба дам шашликҳои овардашударо аз нуқтаи охирон дар даҳон мемонд. Аз сими дастаи он якбора мекашид. Дар як сония муҳтавои онро, ки гӯшти пухта ё нопухта буданашон маълум набуд, фурӯ мебурд. Аз болояш ҳар замон дуқултӣ «бокал»-и пивои хафзада менӯшид. Ва ин амалро давом медод. Чун лунҷҳояш пур мешуданд, бо виқори махсус каллаашро ҳар тараф тоб дода, ба шогирдонаш ишоракунон суханҳои онҳоро тасдиқ мекард ва луқмаҳои калонашро фурӯ мебурд.

Сафар ба ин манзара нигариста, ба ҳамроҳонаш:

– Аз шумо кӣ шахсан Девлохро мешиносад ва гуфта метавонад, ки ин ҳамон аст? – мепурсад.

Табаралӣ, яке аз шогирдони Сафар мегӯяд:

– Ака, ин Девлох аст. Ман ӯро нағз мешиносам. Чанд бор дидаам.

– Ин бачаҳалок дар ҷояш намешинад? – мепурсад Сафар.

– Ака, дар ҷояш шиштагист. Қадду қоматаш ҳамин хел. Бубин, дар ҳолати шишт ҳам мисли дев аст. Гӯё рост истода бошад. Номаш ҳам ба худаш мувофиқ – Девлох! – мегӯяд яке аз шогирдони «Каҷала».

Ин тавр муаррифӣ кардани Девлох ба Сафар намефорад. Вай мегӯяд:

– Табар! Дониста бош! Ин дар ҳақиқат дев, лекин «лох» аст («Лох» – русӣ, яъне суст, заиф).

Сафар як қабза пулро аз кисааш бароварда, ҳисоб накарда, ба Тавар медиҳад ва бо ғазаб мегӯяд:

– Мана! Рафта як шиша арақи «Экстра» ва шаш «бокал» пиво биёр!

Тавар дар даҳ дақиқа ин корро анҷом медиҳад. Аммо шашлик дерӣ мекунад. То ин хӯроки болаззатро овардан, Сафар бо рафиқонаш як пиёлагии пур аз ҳамон «шаробе, ки мардафкан бувад зӯраш», дар шиками холӣ бо шакароб менӯшанд.

Ин замон шашликро ҳам меоранд. Сафар, ки акнун худро боз ҳам «бардамтар» эҳсос мекард, таклиф менамояд, ки пеш аз кабоб як пиёлагии пури дигар аз шароби пок бигиранд.

Ин пешниҳод аз ҷониби ҳамнишинони сархуш бо хушнудӣ қабул мегардад. Ҳамчунон мекунанд. Сипас, шашликро паёпай бо пиво мехӯранд. Ҳолашон хеле ва хеле ҳам «хуб» мешавад.

Дар тамоми давраи нишаст Сафар чашмашро аз Девлох дур намекунад.

Чашмонашро тангу кушод карда, ба ӯ менигарад. Хушомадгӯиву хушгӯиҳои атрофиёни Девлох ва бовиқор нишастани паҳлавон, бори худро ба пушти курсӣ партофтан ва дастони мисли хартуми экскаватор калонашро ба ду тараф ёзонидан, тез - тез ба мускулҳои худ нигоҳ кардан ва кӯшиши таваҷҷуҳи дигаронро ба ҷуссаву қудрати фавқулодаи худ ҷалб кардани Девлох, дақиқа ба дақиқа Сафарро ба ғазаби беш аз пеш меорад. Чанд маротиб Сафар аз ҷояш ҷунбида, ба шогирдонаш мегӯяд:

– Ман бояд Девлохро ҷазо диҳам!

Як - ду бори аввал шогирдони Сафар:

– Э, ака, Шумо зӯред, лекин ҳозир вақташ не. Рӯзаш мерасад, – мегӯянд.

Сафар дод зада, мегӯяд:

– Рӯзаш кай мерасад? Ин корро набояд ман ба таъхир гузорам!

Шогирдони Сафар:

– Акаҷон, кадом вақте бошад, майлаш! Фақат имрӯз не. Қувваҳо нобаробаранд, – мегӯянд бо зорӣ.

Сафар бо қаҳру ғазаби бештар:

– Табар, ман ҳозир каллаи туро меканам. Чӣ хел қувваҳо нобаробар? Чӣ хел қувваҳо нобаробар?!!! Баръакс, танҳо як қувваи ман чандин маротиба аз мадори ин дев зиёд аст!!!

Вақте ду - се бор Сафар аз ҷояш хестанӣ мешавад, шогирдонаш ӯро бо як азоб ором мекунанд. Дар ҷояш мешинонанд.

Аз бисёрии мардум ва ғалоғула бо таъсири истифодаи зиёди шаробу кабоб, ягон миз ба мизи дигар диққат намедиҳад. Аз ҷумла одамони Девлох ҳам.

Нохост Сафар рафиқаш, чойхоначии ин ошхонаро бо овози баланд ба наздаш даъват мекунад:

– Тӯйчӣ! Як чойи 15-тина! Дар чойники худам! – гуфта, фармон медиҳад.

Тӯйчӣ аз фарғоначиҳои фархорӣ будааст, ки бо Сафар ҷӯрагии дерина доштааст. Чанд сол баъди чойхоначигӣ дар зодгоҳи Сафар, ба шаҳри Душанбе кӯч баста, дар ин ошхона касби падариашро давом медодааст. Баъд маълум мешавад, ки Тӯйчӣ чойники қадимаи бо акси хӯшаи ангур доштааст ва он аз шикастанҳои зиёд чандин маротиба бо лентаҳои тунукагӣ аз боло ва поён дарбеҳ ё баста шудааст. Ин бандҳо чойникро барои аз ҳам нарехтан нигоҳ медоштаанд. Кадом вақте Сафар меҳмони Тӯйчӣ мешудааст, дар ҳамин чойник чойи понздаҳтина супориш дода, бо дастмолчаи калон дам андохта, баъди хӯрдани оши серравған ва ё шашлик то охир дам гирифта, дам гирифта менӯшидааст. Аммо усули аслӣ, ҳатман пардохт кардани понздаҳ тин, новобаста аз ҳамшаҳригӣ бо исрори Сафар риоя мешудааст. Ин феъли ӯро шогирдони Сафар хуб медонистаанд. Бо шунидани чунин супориш хотирҷамъ шудаанд, ки акнун «акаи Сафар» ба худ омадааст. Ором шудааст. Ва аз пиво ба чой гузаштааст.

То чойро дам кардан, Сафар боз як «бокал» пивои дигарро сари хез менӯшад.

Шогирдҳо хавотир мешаванд. Сафар инро ҳис мекунад.

– Ором! Чойи понздаҳтина ҳама корро ҳал мекунад! – бо овози баланди ҳамашунав мегӯяд Сафар.

Бачаҳо як хандаи базӯракӣ карда, хулосаи шефашонро хушомадгӯёна тасдиқ мекунанд.

Чун Сафар мебинад, ки Тӯйчӣ се маротиба чойникро бо оби гарм чайқа карда, дар он як мушт чойи хушк андохта, чойро дам карда омодагии овардани чойникро мебинад, мегӯяд:

– Шумо шинед! Ман бо ҷӯраам Тӯйчӣ гап дорам! – гуфта, ба зӯр аз ҷояш мехезад. Мекалавад. Қурбон ба ӯ ёрдам карданӣ мешавад, ки Сафар дағалона:

– Шин! Як кас аз ҷояш хезад, каллаашро мегирам! – гуфта, дод мезанад. Табару Қурбон дар ҷояшон хомӯш менишинанд.

Сафар рост пеши Тӯйчӣ меравад. Тӯйчӣ ӯро дида:

– Э, акаи Сафар, худам чойро пешатон мебурдам.

Сафар гӯё гапи чойхоначиро нашунида бошад, понздаҳ тинро тараққос болои мизи ӯ мезанад.

Ором чойники бандзадаро бо чойи нав ҷӯшомада мебардорад. Рост назди мизи Девлох меравад ва бо тамоми қувва дод мезанад:

– Девлох!!!

Ба ин садо диққати тамоми мизоҷони ошхона, ошпазҳо, чойхоначӣ, пешхизматҳо ба Сафар ҷалб мегардад. Дар ҷояшон шах мешаванд. Ҳатто касе радиои дохили ошхонаро, ки кадом мусиқии фароғатиро менавохт, ногаҳон хомӯш мекунад.

Ин замон Сафар чойники пур аз чойи ҷӯшони кабуди понздаҳтинаро башаст қафо бурда, ба андозаи имкони ниҳоии вусъати масофа суръати охирин гирифтани даст, баракӣ, бо тамоми қувва ба тарафи чапи сари харбузашакли кадунамои худи ҳамин саҳар топ - тоза тарошидаи паҳлавон Девлох чунон мезанад, ки чойник пора-пора гашта, дастааш дар дасти Сафар мемонад ва боқимондаи он дар гирду атрофи миз паҳну парешон мешавад.

Девлох аз шиддати зарбаи ногаҳонии комилан сахти чойники яклитраи акси ангурдори порашуда дод зада:

– Ваҳ, ма, узм муд (воҳ, оча, ман мурдам) – гуфта, ошхонаи шаҳраки ҷавононро бо сараш бардошта, сар таги хун дароз кашида, ҳушаш меравад.

Муридон аввал надиданд, ки Сафар куҷо шуд. Як дам баъд ғалоғула, чунон шӯру ғиреви сахт бармехезад, ки гӯё бинои на он қадар калони ошхона ба маркази бетартибиҳои оммавӣ мубаддал гаштааст. Ин вақт аз хобгоҳи донишҷӯён бачаҳои Кӯлоб дод мезананд, ки:

– Шитобед, Сафарро мекушанд!!!

Чун «олуфта»-ҳои Кӯлоб давида меоянд, бачаҳои бадахшонӣ, аллакай, Девлохи бечораро, ки футболкаи сап-сафедаш аз хуни сари кафидааш рангоранг шуда буд, аз зери бағал гирифта мебароварданд. Дар пушти куртаи паҳлавон қисми шаммаи чойи понздаҳтинаи Сафар часпида буд.

«Олуфта»-ҳо тахминан бист нафар буданд. Қариб ҳамаи бачаҳо Девлохро мешинохтанд. Чун аҳволи бади ӯро диданд, касе ба паҳлавон ва дигар бачаҳои бадахшонӣ кордор нашуд. Давида, дохили ошхона даромаданд. Гумон карданд, ки Сафарро куштаанд. Ин сӯю он сӯ нигоҳ карданд. Сафар дастҳояш то ҳол дар рӯяш сахт сипар кардагӣ, бо либосҳои ҷиғда ва дарида дар болои фарши сементии ошхона мехобид. Ӯро тез аз он ҷо кашида бароварданд. Вақте ӯро бардоштанд, то ҳол маст буд. Аммо дастҳояшро гӯё дар рӯяш бо ширеш часпонида бошанд. Ҳеҷ рӯйи хунукашро раҳо намекард. Ба зӯр панҷаҳояшро аз рӯяш ҷудо карданд. Не, рӯйи Сафар ягон осеб надошт. Баданаш сиёҳу кабуд шуда, куртаву шимаш даридагӣ буд, аммо дигар осеби сахт нагирифта, дасту пояш кор мекард. Вақте аз ӯ пурсиданд, ки чӣ гап шуд, Сафар ягон чизро дар ёд надоштааст.

Аз ин ҳодиса як ҳафта мегузарад.

Асари лату кӯб аз бадани Сафар ҳам меравад.

Гурӯҳи ҳамшаҳриҳо тез-тез Сафарро хабаргирӣ меомаданд. Ӯро қаҳрамон эълон карданд. Аммо Сафар ин рафтори худро дар пеши ҳама асари машрубот ва «ноҷавонмардӣ» меномидааст.

Оқибат виҷдонаш ӯро азоб медиҳад ва тасмим мегирад, ки як ба як бо Девлох вохӯрда, аз ӯ бахшиш пурсад. Аммо бачаҳо намонданд:

– Сағера, Девлох туро кофта истодааст. Ба дасташ афтӣ, пора - пора карда мепартояд. Ҳоло ҳам сари кафида ва рангу рӯйи сӯхтагиашро табобат карда, аз шарм кӯча намебарояд.

Тақрибан як моҳ баъд, Сафар як бегоҳ аз касе мешунавад, ки Девлох бо гурӯҳи бачаҳои бадахшонӣ дар ҳамон ошхонаи «Шаҳраки ҷавонон» дар ҳамон миз нишаста, истироҳат доранд. Ӯ бо ягон кас маслиҳат накарда, дар мошини кироя мешинад ва то ошхона меравад. Мисли ҳар дафъа дасту остин барзада, се тугмаи куртаи қафаси сина кушодагӣ, мӯйи сари сихи моил ба пешонӣ ва ҳеҷ вақт шонанакарда, тани танҳо, башаст дохили ошхона мешавад. Бо қадамҳои устувор рост пеши паҳлавон меравад ва бо овози ба ҳама шунаво:

– Девлох! Бародар! Ман Сафар! Маро бубахш!

Девлох сари худро аз миз боло мекунад. Беихтиёр мисли паҳлавони афсонавие, ки даст дароз карда, аз қаъри дарё моҳӣ гирифта, бо ҳамон дасташ рост дар таги бинии Офтоб бурда, пазонда, дар ҳалқаш партофта мехӯрад, аз ҷо бармехезад. Ба ин Сафари «Каҷала»-и сиёҳи нописанди харобаи ҳақир, ки қуввати бардошти як муштро ҳам надорад, бо ғазаб нигоҳ мекунад. Мебинад, ки ӯ тани танҳо, пеши паҳлавон мардонавор омадааст. Бахшиш мепурсад. Дар фикр мемонад.

Ин вақт шогирдони хунгарми Девлох аз ҷо парида хеста, яке аз китф, яке аз гардани Сафар кашиданӣ мешавад, аммо овози раъдосои Девлох:

– Макед! (Накунед)!!! – ҳамаро бозмедорад.

Девлох як дақиқа шах шуда, ба Сафари «Каҷала» нигоҳ мекунад. Каме дандон мехояд. Баъд бо таги бинӣ:

– Як курсӣ биёред! – гуфта, фармон медиҳад.

Меоранд.

– Ин ҷо монед! – гуфта, бари курсии худро нишон медиҳад. Баъд дасти дарозкардаи Сафарро бо аломати бахшидан мегирад ва фармон медиҳад:

– Бишин! Стаканро пур кунед!

– Ака, ман арақро бас кардам! – мегӯяд Сафар.

– Аз кай? – мепурсад Девлох.

– Аз ҳамон рӯз, – ҷавоб медиҳад Сафар.

– Ту бас кардӣ ё тавба? – мепурсад Девлох.

– Тавба накардаам, – мегӯяд Сафар.

– Ин хел бошад, бигир!

Бо ҳамин Девлох бо Сафар оштӣ мекунанд. Ҷӯра мешаванд. Баъди ин рақобати эҳсосотии бачаҳои кӯҳистон барҳам мехӯрад.

Худи Сафар нақли ин ҳодисаро дар байни ҳамшаҳриён ҳам он қадар хуш надошт.

Девлох бисёр бодиққат маро гӯш кард. Ва дар охир гуфт:

– Тамоми нақл, амалҳои Сафари сархӯри ҷӯраи мо дуруст аст, ғайр аз як ҷояш: вақте Сафар маро ноҷавонмардона зад, ман «вой, оча!» нагуфтам. Инро бачаҳои Кӯлоб бофтаанд, – гуфта, хандид.

Бо дасташ изи ҷойи кафида ва чаққа шудаи бари сарашро нишон дод, ки тахминан се-чор сантиметр буд.

Минбаъд ман бо Девлох шиноси хуб шудам.

Чун овозаҳо буд, ки ӯ аз Афғонистон шираи банг гирифта, истифода мекунад, – ӯро сахт таъкид кардам ва шӯхиомез гуфтам:

– Девлох! Бо чунин гуноҳ ба дастам афтӣ, ман туро аз Сафари «Каҷала» ҳам бадтар мекунам.

– Не ба Худо қасам, ки ин корро бас кардаам. Медонам, аз дасти шумо ҳамшаҳриҳои Сафари «Каҷала» ҳар кор меояд, – гуфта, хандид.

Бо гузашти чанд сол шунидам, ки Девлох баъди аз сар гузаштани модараш, дар солҳои қаҳтӣ муътоди нашъа шуда, дар хонааш танҳо монда, ин дунёро падруд гуфтааст.

(Аз китоби С. Ятимов «Ёддоштҳо», ҷилди 2,

Душанбе, «Эко Принт», 2024, саҳ. 87-106)

НАЗДИ МАН ҶАВОНМАРД ОН БУВАД

Ҳамин тариқ, бо профессор Раҳими Мусулмониён вақт ба вақт дар тамос мешудем.

Ӯ дигар аз дому дон, фитнаву шар, зеру забар, ҷангу ҷадал ва гулобу қанди мухолифин батамом канда буд.

Дар Донишгоҳи улуми адабиёти форсӣ ба тадқиқот шуғл меварзид.

Бо меҳнати ҳалол рӯзгор мебурд.

Р. Мусулмониёнро ҳар сари вақт ба Сафорат даъват мекардам. Ӯ ҳам, сарфи назар аз масруфият, ба идораи намояндагӣ ташриф меовард.

Мо дар сари як чойник чой соатҳо суҳбат мекардем. Гарчанде байни мо гоҳо баҳсҳо сурат мегирифт. Онҳо бештар мавзуъҳои адабиёти классикиву муосир ва сиёсатро дахл мекарданд. Ман аз ин шахсияти бузург дарси илму адаб ва назокати муошират меомӯхтам.

Ҳамин тариқ, риштаи дӯстиву рафоқати ман бо профессор Раҳими Мусулмониён мустаҳкам гардид. Замоне ки бекортар мебудам, мошин фиристода, ӯро барои сайру гашт ба боғи Ниёварон ва ё ба боғи «Тахти сангин», дар наздикии Сафорат даъват мекардам.

Гоҳо, чун ба ягон самти Эрон танҳо сафар медоштам, устодро ҳамроҳ мегирифтам, ки раҳ «кӯтоҳ шавад» ва сафар хуш гузарад.

Албатта, профессор аз чунин таклиф хушаш меомад.

Тамоми роҳ мо дар ягон мавзуъ суҳбат мекардем. Ман доим суолҳои зиёд доштам. Шунидани ҷавоби онҳо аз забони шахси донишманд, шеърхону шеърдон, нуктафаҳму соҳибмуҳокима ва дидаву дониста ниҳоят ҷолиб буд.

Боре нияти сафари шаҳри Ҳамадонро кардам. Шом бо Раҳими Мусулмониён дар тамос шудам. Таклифи ҳамроҳиро бо хушнудӣ қабул кард.

Дар роҳ ман дар бораи шаҳри Қазвин, ки аз Теҳрон дар масофаи яксаду панҷоҳ километр қарор дошт, нақл кардам. Аз Убайди Зоконӣ ёдовар шудам.

Устодро «Худо дод». Ӯ тез гапи маро бурида, риштаи суханро дар атрофи ин шоири тавонои асри XIII бурд.

Мусулмониён бо як завқи баланд дар бораи адиби тавонои миллати тоҷик нақлҳо мекард.

Аз ҷумла, гуфт, ки агар имкон бошад, мо аввал ба деҳаи Зокони Қазвин рафта, ақаллан, зодгоҳи ин марди рӯинтанро зиёрат кунем, баъд сафарро идома диҳем.

Ман аз профессор пурсидам, аз куҷо маълум аст, ки дар ҳақиқат Зокон макони таваллуди шоир аст. Муаллим гуфт:

– Инро худи шоир дар як байташ тасдиқ кардааст:

Гар кунӣ бо дигарон ҷабру ҷафо,

Бо Убайдуллоҳи Зоконӣ накун!

Сипас суханашро идома дода, хотирнишон кард:

– Чандин шеъру қитъаву достонҳои шоир чунон сароида шудаанд, ки гӯё ҳолу аҳволи маро тасвир мекарда бошад. Масалан, дар як рубоияш мегӯяд:

Нест дар дастам кунун аз хушку тар,

З-он чӣ вақте дар шуморе омадӣ,

Ғайри ман дар хонаам чизе намонд,

Ҳам намондӣ гар ба коре омадӣ.

Аммо чун Убайд бузургмард буд ва аз касе тамаи ноне надошт, дар ҷойи дигар гаштаву баргашта таъкид кардааст:

Эй дил, пас аз ин андуҳи беҳуда махӯр,

З-ин беш ғами будаву нобуда махӯр.

Ҷон медеҳу доди тамаъу ҳирс мадеҳ,

Ғам мехӯру нони миннатолуда махӯр.

Инро гуфту Раҳими Мусулмониён яку якбора сахт маъюс гашт:

– Ман профессор. Дар замони Шуравӣ ҳафтсад сум маош мегирифтам. Бо он се оила, агар шабу рӯз мехӯрданд, зиёдатӣ мекард. Ба фикрам, ношукрӣ аз дасти худамон гузашт, – гуфт.

Ман, ки доим бо муаллим дар «ситеза» будам, шӯхӣ кардам:

– Домулло, Шумо дар бораи Убайди Зоконӣ гап занед, на дар бораи худатон. Набошад ман тарҷумаи ҳоли ин «шаккок»-ро худам ба Шумо нақл мекунам, – гуфтам.

Профессор ба ҳуш омад, табассум кард ва гуфт:

– Воқеан, Убайди Зоконӣ шахсияти ҷасуру далер ва марди фозил, ҳаҷвнигор ва соҳибмуҳокима будааст. Замоне ӯ ба Бағдод сафар мекунад. Дар он ҷо аз танҳоӣ азият мекашад. Аммо намехоҳад пеши касе фазлфурӯшӣ ва сар хам кунад. Чанд мухлиси Убайд ба Салмони Соваҷӣ, шоири тавоно, аммо тамаллуқҷӯйи дарборӣ дар бобати меҳмон шудани Зоконӣ дар ин шаҳр хабар мерасонанд.

Салмони Соваҷӣ аз эҷодиёти Убайд хуб огаҳ буд ва аз ҳаҷву мутоибаҳои ӯ эҳсоси малолӣ карда, дар ҳаққаш қитъа месарояд:

Ҷаҳаннамиву ҳиҷогӯ Убайди Зоконӣ,

Муқаррар аст ба бедавлативу бединӣ.

Агарчӣ нест зи Қазвину рустозодаст,

Валекин мешавад андар ҳадис қазвинӣ.

Ин қитъа ба гӯши Убайд мерасад. Рӯзе шоир ҳангоми сайру гашт дар соҳили дарёи Даҷла Салмони Соваҷиро бо ҷамъи хушомадгӯёнаш мебинад. Наздик меравад. Арзи салом ва бо онҳо мусоҳиба мекунад.

Чун ҳозирин ҷавонмарди хушқадду қомат ва бо фазлу донишро мебинанд, ӯро ба маъракаи худ даъват мекунанд. Салмон аз ӯ мепурсад:

– Бародар бо ин хушсуханӣ аз куҷоӣ?

– Аз Қазвинам, ҳазрат! – ҷавоб медиҳад Убайд.

– Боракалло, боракалло! Аз Қазвин, ки бошӣ, бародар, бигӯй, ки аз эҷодиёти мо магар дар ватани Шумо чизе маълуму машҳур аст?

– Албатта, ҳазрат. Шумо яке аз шоирони шинохтаи он диёр эътироф шудаед. Аммо аз кулли ашъоратон як порчае вирди забони хоссу ом аст, – мегӯяд Убайд.

– Офарин, он порча кадом будааст, меҳмон?

Убайди Зоконӣ бо риояти ифоданокии қироати шеър мегӯяд:

Ман хароботияму бодапараст,

Дар хароботи муғон ошиқу маст.

Мекашандам чу сабу дӯш ба дӯш,

Мебарандам чу қадаҳ даст ба даст.

Ва илова мекунад:

– Ин фақир медонам, ки устод Салмон шахси хирадманду доност. Мардуми Қазвин ба ин боваранд, ки шояд шеъри мазкурро завҷаи эшон сароида бошанд.

Салмони Соваҷӣ ба дурустӣ дарк мекунад, ки ҳамсуҳбати ӯ ҳамон Убайди Зоконист, ки дар лутфу мутоиба ӯро ҳамто нест. Эҳсос менамояд, ки ба эшон қитъаи ӯ расидааст. Ва ин порчаи шеърӣ посух ба ҳамон қитъаи дар ҳаққи Убайд навиштаи ӯст.

Ман аз ин суҳбат хеле ҳаловат бурдам. Чун ба Қазвин расидем, дар суроғи деҳаи Зокон шудем. Мақсад – зиёрати макони тавлиди бузургвор Убайдуллоҳ буд, ки номи он деҳро ба исми худ пайваста, машҳури олам карда.

Мутаассифона, дар шаҳри Қазвин на ягон кас номи ин шоири оламшумулро медонист ва на мавзееро бо номи Зокон.

Профессор Мусулмониён бо тааҷҷуби зиёд ва содагии олимона аз ҳар каси роҳрави Қазвин, агар ӯро босалобат дарёфт мекард, мепурсид. Вақте онҳо ба саволҳои марбут посух дода наметавонистанд, бо ҳаяҷон:

– О, бародар! Наход шумо Убайдуллоҳи Зокониро нашиносед, наход макони зиндагии ӯро, ки ҳамшаҳрии шумост, надонед, – мегуфт.

Гоҳо аз ин шоири номвар порчаҳои шеърӣ мехонд. Гоҳо латифаҳо мегуфт. Аммо ҳайҳот. Гӯё қазвиниҳо қасам хӯрда бошанд, ки сар раваду сир наравад. Дар посухи суол китф дарҳам мекашиданд.

Оқибат, Раҳими Мусулмониён маъюс гашта, омада бо сари хам дар мошин нишаст. Фармон дод:

– Ба сӯйи бинои шаҳрдор ҳай кун!

Касеро пурсидам. Нишони маъмурияти шаҳрро гуфт. Дар он тарафи шаҳр, аз мавзеи истодагии мо дар масофаи тахмин 3-4 км будааст. Мо ба он самт ҳаракат кардем. Муаллим аз ин муколамаи бенатиҷа сахт ошуфта шуда, чанд маротиб худ ба худ: «афсус, бехирадӣ, бедонишӣ, бехабарӣ, ҳазор ҳайф, ҳазорон ҳайф», – гуфта монд.

ҶОН МИСОЛИ ШИША АСТУ ИЛМ МОНАНДИ ЧАРОҒ

Аммо ман аз чунин вокуниш ҳайрон нашудам. Дар тааҷҷуб ҳам намондам. Ин дам аз пеши назарам як лаҳзаи сафари худам ба шаҳри Исфаҳон гузашт. Мақсади ташриф, вохӯрӣ бо донишҷӯёни тоҷик буд.

Аз фурудгоҳ як мошини кирояи «Пайкон»-ро гирифта, ба ронандаи он, ки марди тахмин 50 – 55 сола буд, ҳадафро гуфтам.

Ронанда бахши донишгоҳи байналмилалиро намедонистааст. Тибқи харита, кӯшиш кардам хатсайрро фаҳмонам. Чун роҳ тулонӣ афтода буд, дар хусуси аз Исфаҳон будани падари Ҳофизи Шерозӣ, бо ҳамроҳии завҷааш ба Шероз рафтан ва дар он ҷо таваллуд шудани Шамсиддин, ки баъдан бо номи Шамсиддин Муҳаммад Ҳофизи Шерозӣ машҳур гаштааст, нақл кардам. Ба умеди он ки шояд сокини шаҳри Исфаҳон чизе илова намояд ба гуфтаи мо, хатсайр кӯтаҳ шавад ва ҳамраҳӣ «маънӣ» пайдо кунад.

Аммо аз ронанда сару садое намебаромад. Пурра машғули кофтукови макони манзури мусофир буд.

Ман хостам абёте ба тафсири халқия, мисли пиёдачақчақ аз Ҳофиз ёдовар шавам, то хотири марди исфаҳониро, ки падари паёмбарони шеъри тоҷикӣ – форсӣ ҳамшаҳрии ӯст, шод гардад:

Ба шеъри Ҳофизи Шероз мехонанду мерақсанд,

Сиёҳчашмони кашмириву туркони самарқандӣ.

Аз ронанда вокунише берун наомад. Шеъри дигареро наздик ба аҳволи мардуми одӣ хондам:

Шоҳидон дар ҷилваю ман шармсори кисаам,

Бори ишқи муфлисӣ ҳайф асту мебояд кашид.

Аммо аз сокини шаҳри Исфаҳон ишорае ба дарки маънӣ шунида нашуд. Ахиран, як байти ғазали машҳурро хондам:

Агар он турки шерозӣ ба даст орад дили моро,

Ба холи ҳиндуяш бахшам Самарқанду Бухороро.

Ронанда, гӯё ки ҳамаи инро намешунид. Баръакс, хавотир буд. Оқибат, ба ман гуфт:

– Бе фекрам, ма роҳру гом кардим. Шома бо хате форсӣ баладид? Ун ҷа че навиште шоде? – гуфта, ба як иморати баланд, ки дар болои он ба андозаи якметрӣ ҳарфҳо сабт шуда буд, ишора намуд ва аз ман пурсид.

Навиштаҷот мушкил надошт. Тез онро хондам.

– Ваҳ, воғиан, ма дер ун месир нистим, – гуфт ба ошуфтагӣ ронанда.

– Оғо, биноии Шумо чӣ тавр аст, ки ҳарфҳои бузургро намебинед, аммо иҷозати ронандагӣ доред? – бо хавотирӣ пурсидам ман.

Ронанда дар як кунҷи роҳ мошинро нигоҳ дошт ва оромона ба ман:

– Оғо, моли куҷастӣ? – гуфта пурсид.

– Тоҷикистон, – посух додам ман.

– Бебин, эзизи делам, мотеваҷеҳ шодам, ки Шома таҷек ҳастид. Ашъори Ҳофизру ғироет кардид. Аммо маро гунгу кар дарёфтид. Оре, ҳамин ҷуре. Ман не мишонавам ва не мибинам. Омри мен дар ғеми йек бориде нон гозашт. Аз бачегӣ то ҳол. Ман хатту севод недорам. Аге бе ҷайи ман мебудид, Шома ҳам ҳеминҷӯрӣ мешодид дигэ. Кетобру бе шеками сир мехунанд. Дорост?!!! Шониде бодам, ке кешвари Шома шуроҳо кофармиҷозе, аммо одампервере. Нетиҷаи онру Шома доред нешун мидид. Моро дар дилетун мазаммат наконид. Экнун, шеърхунӣ бас! Ҳар эсми хиёбану эморатру бихунед, ке ман мотаваҷеҳ шавам, то коҷа ҳастим ва коҷа дорем мирим.

Баъдан ин ронанда тафсир намуд, ки барои ҳадди ақал ҷойи кор пайдо кардан, ҳукумат барои мардуми бесавод, давраҳои кӯтоҳмуддати ронандагӣ мекушодаанд. Дар онҳо на савод, чаро ки омӯзонидани он мушкил аст, замону макон ва маблағ мехоҳад, балки тарзу усули ронандагӣ ва аломатҳои роҳро нишон медода будаанду халос.

Бо ин хаёлот ману профессор Мусулмониён ба бинои ҳукумати шаҳри Қазвин расидем.

Он ҷо ба суоли мо посух доданд, ки чунин деҳа бар асари хушк шудани чашмаҳое, ки боиси зист дар он маҳал будааст, тақрибан дусад сол қабл мавҷудияти худро аз ҷабри табиат қатъ кардааст.

Ноилоҷ ба масири худ идома додем.

ШУНИДАН КАЙ БУВАД МОНАНДИ ДИДАН

Наздикии шом ба шаҳри Ҳамадон расидем. Қарор додем, ки истироҳат кунем ва субҳи рӯзи дигар оромгоҳи Шайхурраис Абуалӣ ибни Синоро зиёрат намуда, баъд корҳои хизматиро анҷом бидиҳем.

Номи шаҳри Ҳамадон барои мардуми Тоҷикистон аз унвон ва мартабаи мубораки Мир Сайид Алии Ҳамадонӣ машҳур буда, аз эҳтироми махсус нисбат ба он ҷаноб бархӯрдор аст. Чун вақти говгум ба чанд меҳмонхонае муроҷиат кардем, эҳтиромона посухи «оғоюн, маъзарати зиёд, ҷой нист»-ро шунидем.

Дар меҳмонхонаи чорум ё панҷум профессор Мусулмониён шӯрид ва гуфт:

– Шумо дигар корти дипломатии худро нишон надиҳед. Ман масъаларо ҳал мекунам.

Розӣ шудам.

Устод пеш даромад. Хост бо як дарси таъриху адабиёт мушкили моро ҳаллу фасл кунад:

– Азизи ҷони бародар, – муроҷиат кард ӯ ба меҳмондор, – мо аз Тоҷикистон, аз диёре ба Ҳамадон, ба ин шаҳри таърихӣ ва ҳамешаҷавон ташриф овардем, ки он ҷо оромгоҳи Мир Сайид Алии Ҳамадонист.

Мардуми кишвари мо пеш аз он ки ба зиёрати Маккаи Мунаввара азми сафар намоянд, аввал марқади ин шахсияти бузургро саҷда мекунанд, то ҳаҷҷашон қабул шавад.

Меҳмондор:

– Арзам хидмататун, шома аз ма чӣ мехаҳид? Маге ҷойи хоб дархост надорид? – гуфта, пурсид.

– Оре, муддао ин аст! – ҳозирҷавобӣ кард, профессор.

– Нист, сад маъзарат михом, ҷойи хоб нист! – гуфт бо эҳтиром, аммо қотеона меҳмондор.

Профессор паст наомад:

– О бародар, мо аз маконе ҳастем, ки оромгоҳи Мир Сайид Алии Ҳамадонӣ он ҷост. Мардуми мо ин шахсияти бузургро Амири Ҳамадон гӯянд. Эшон аз мулки шумо ба Кӯлоби мо чун мусофири раҳгузар ташриф овардаанд. Аммо ҳамватанони мо он касро дар мамлакати худ амир интихоб намуданд. Як мулки зебову сарсабзу хуррамро ба эшон ҳадя карданд. Баъди фавташон мақбараи боҳашамат дар боғи маркази шаҳр барои худи ин бузургвор ва авлодашон бунёд намуданд. Ҳоло ба ин мазор ташриф бурда, шабу рӯз гиряву нола, зориву дуо ба сидқи он ҳазрат арзонӣ медоранд. Ва ин садоқату амали мо нисбат ба эшон наздики шашсад сол аст, идома дорад. Наход шумо ба сафири мамлакати мо ва ба худи ман, ки профессори як донишгоҳи маъруф ҳастам, бар ивази шашсад соли эҳтирому бузургдорӣ, бо пули худамон ба муддати як шаб ҷойи хоб надиҳед.

Меҳмондор, ки ба кори худ саргарму саргардон буд, андак дар ғазаб шуд:

– Оғо, ман ҳамчонин шахсеру, ки шома доред мегед, аслан немишиносамшун ва ба ун коре ҳам недорам. Шома равед, сеҷдаи худро дар он даргоҳетун идома бидид! Аге шома аз мо ҷойи зист талаб дорид, нистш, – гуфт. Ӯ ба ҳар ҳол кӯшиш кард, ки ғазаби худро нисбат ба ин содагии мо зиёд нишон надиҳад.

Ин замон дидам, охунде аз ман ҷавонтар, бо либоси озода, саллаи сиёҳ, риши сиёҳ, ҷомаи сиёҳ бо хонуми ҷавони сар то ба по печидаи сиёҳ ва як писарбачаи хурди зебои сарсиёҳ ба толори бузурги меҳмонхона, ки воқеан, рангаш сиёҳ буд, ворид шуданд. Ман фикр кардам, ки ин охирин имкон аст. Беихтиёр назди он охунд давидам. Маъзарат пурсидам. Ва изҳор доштам:

Додгаро, фалак туро ҷуръакаши пиёла бод,

Душмани дилсиёҳи ту ғарқа ба хун чу лола бод.

Ва арзи хидмат кардам:

– Волоҳазрато, мусаллам аст, ки Шумо шахсияти бофазилати мазҳабӣ ҳастед. Мо ду нафар мусофири тоҷикистонӣ аз маконе ба Ҳамадон ташриф овардем, ки он ҷо зиёратгоҳи Мир Сайид Алӣ, бузургворе ҳаст ва ба қавли эшон ба ҳабдаҳ пушт насаб ба ҳазрати Расул пайванд. Шашсад сол аст, ки ин бузургвори ғариб меҳмони кишвари мост. Аммо мо ба шаҳри эшон меҳмонӣ барои як шаб омадему наметавонем ҷойи хоб пайдо кард.

Охунд, ҷавон ҳам бошад, оқилу зарофатфаҳм будааст. Инро шунида, табассум кард. Бо пешонии худ ба меҳмондор, ки бо пайдо шудани ӯ бо лабҳои пурхандаи чоплусона дандонҳои зарди худро ошкор карда буд, ишораи сабуки омиронаи «ин ҷо биё» кард.

Меҳмондор чорқат шуда, давида назди охунд омад. Охунд сӯйи чоплус қавоқ баркашид ва бидуни он ки чизе гӯяд, ду ангушти дасти росташро нишон дода, баъд онро ба як мубаддал сохт. Яъне ду манзил ҷудо кунед, яккасӣ.

Меҳмондор дуқад шуда, қафонокӣ рафта, қариб дар курсӣ бармехӯрд, базӯр тавозун нигоҳ дошта, дар ҷойи худ рост истод ва бо нигоҳу таъзим охунди ҷавонро то ғайб задан гусел кард.

Баъди рафтани он ҳумоюнқадами фархундапай, бо қошу қавоқ барои мо ду хонаро рӯйи истифода қарор дод.

Профессор табассуми қаноатмандона карду:

– Аз арвоҳи хеши ҳазрати Пайғамбар як охунди зинда зӯртар будааст, – гуфт.

АЗ ҚАЪРИ ГИЛИ СИЁҲ ТО АВҶИ ЗУҲАЛ

Субҳ ману дӯстам ба сӯйи қиблаи илму хирад, донишу маърифат, ақлу фаросат ва қудрати инсонӣ – мақбараи олими забардаст, табиби соҳибқудрат, шоиру мусиқидон, файласуфи зеҳниятшиносу аз олам бохабар, давлатомӯз, қуллаи дарки ҳастӣ, тоҷике, ки ливои нангу номуси инсониро бар зидди ҷаҳолату хурофот, торикиву раҳгумӣ ва тангдастии табиат дар назди оламиён баланд кардааст, яъне Абуалӣ ибни Сино раҳсипор гаштем.

Профессор Раҳими Мусулмониён ҳангоми зиёрати марқади ин бузургвор, асосан, бо ман, аммо гӯё худ ба худ иброз дошт:

– Тавре ки донишманди эронӣ Саид Нафисӣ далел меорад, Абуалӣ ибни Сино дар тули ҳаёти кӯтоҳаш, дар шароити сарсону саргардонӣ, таассубу таъқиб ва тақдири носозгори зиндагӣ 456 китобу рисола навиштааст.

Аз ҷумла, 23 асари худро бо забони модариаш – тоҷикӣ таълиф намудааст. Китобҳои ӯ «Ал-маҷмуъ», «Китоб-уш-шифо», «Рисолаи кимиё», «Мантиқи форсӣ», «Наҷот» ва ғайра аз кашфиёти бемисли замони худ ва чанд асри баъди давраи ин олими беҳамто маҳсуб мегарданд.

Танҳо «Китоб-уш-шифо»-и ӯ ҳалли чандин масъалаҳои печидаи фалсафа, мантиқ, математика, табиат, мусиқӣ ва монанди инҳоро дарбар мегирад.

Номи Абуалӣ ибни Сино бо фаҳм, дарк ва умқи зеҳнияти миллати тоҷик ва тоҷикият тавъам аст. Ӯ ҳувияти миллии мост.

Чандин порчаҳои шеърии Абуалӣ ибни Сино шаҳодат аз он медиҳанд, ки торикӣ, ҷаҳолат ва хурофотпарастии руҳониёни ифротӣ бар зидди мактаб, маориф, илм, хирад ва равшангароӣ решаҳои таърихӣ доранд. Маҳз ҳамин омилҳо сабаби аслии ҷанги шаҳрвандӣ буданд. Ва эҳтимоли қавӣ он аст, ки боз чанд даҳсолаи дигар бадбахтиҳои бузургро бар зидди миллати тоҷик меоваранд:

Куфри чу мане газофу осон набувад,

Маҳкамтар аз имони ман имон набувад.

Дар даҳр чу ман якеву он ҳам кофир,

Пас дар ҳама даҳр як мусулмон набувад.

Аз қаъри гили сиёҳ то авҷи Зуҳал,

Кардам ҳама мушкилоти гетиро ҳал.

Берун ҷастам зи банди ҳар макру ҳиял,

Ҳар банд кушода шуд, магар банди аҷал.

Бо ин ду-се нодон, ки чунон медонанд,

Аз ҷаҳл, ки донои ҷаҳон эшонанд.

Хар бош, ки ин ҷамоа аз фарти харӣ,

Ҳар к-ӯ на хар аст, кофираш мехонанд.

Ин суханҳоро гуфта, профессори гуреза ва фиребхӯрдаи тоҷик хеле ғамангез ва дардолуд гашт. Ба ҳоли худ ва миллати зери хурофоту ҷаҳолатгаштаи хеш, ки акнун бо ҳамин сабаб бо ёрии аҷнабиён якдигаркушӣ мекунад, ҳазорҳо афсус мехӯрд.

Бо анҷоми зиёрати мақбараи ин абармарди тоҷик, профессор Раҳими Мусулмониён маро ба оромгоҳи хурд ва назарногири шоири машҳури Эрон Орифи Қазвинӣ овард, ки тибқи васияти ӯ, дар ивази бузургворие, ки дар шеъраш нишон додааст, инъоме нахостааст, магар ин ки дар пойдомани манзили ахирати Абуалӣ ибни Сино ӯро ҷой диҳанд.

Ҳукуматдорон ин васиятро сазовор дониста, ҳамчунон кардаанд.

Инак, дар тахтасанги сари гӯри ин шоири тавоно чунин байте навишта шудааст:

Умрам гаҳе ба ҳаҷр, гаҳе дар сафар гузашт,

Таърихи зиндагӣ ҳама бо дарди сар гузашт.

Чун рӯзи дигар ман аз хидмати давлатӣ фориғ шудам, то он дам Мусулмониён дар шаҳр нишони авлоди Мир Сайид Алии Ҳамадониро муайян карда будааст.

Маро ба иншоот ва зиёрати мақбараҳои марбут ба ин хонадон даъват кард.

Роҳбалади мо, марди солманд – доктор Солукӣ яке аз донишмандон ва мардумшиносони доираҳои илмии Ҳамадон будааст. Ӯ бо овардани шаҷара ва далелҳои таърихӣ исбот намуд, ки Мир Сайид Алии Ҳамадонӣ, воқеан, аз қавми араб ва аз авлоди ҳазрати Алӣ мебошад. Ва дар ин шаҳр аз қавми Алавиён будани эшон бо санадҳо таъйид гардидааст.

НЕШИ АҚРАБ НА АЗ РАҲИ КИН АСТ

Ифтихор аз таърихи миллати хеш нишонаи бузургӣ, масъулиятшиносӣ, худогоҳӣ, эҳёгарӣ, шарафмандӣ, шоистасолорӣ ва рисолатшиносӣ аст.

Аммо баъзе аз «зиёиён»-е, ки ба аслияти ватанпарастии худ хиёнат карда, дастобрези мутаассибони ифротгаро ва тарроҳони ҷанги бародаркуш шуда, ба Эрон фирор карда буданд, таърихи миллати хешро дар ҳафтод соли ахир ноҷавонмардона таҳриф мекарданд.

Бо ин аъмол ҳам, мехостанд рӯширинӣ ва чоплусие ба бегонагон кунанд. Меҳрубоние аз онон тамаъ баранд. Табассуму тараҳҳуми аҷнабиёнро сазовор шаванд.

Фаромӯш мекарданд, ки дар асл, ҳамагон дастпарварони Ватани хешанд. Дар ин сарзамин худ, фарзандон ва аҳли авлодашон таваллуд ва бузург шуданд. Бе музд таҳсилоти мактаби миёнаву олӣ гирифтанд. Дар риштаҳои номзадиву докторӣ, бидуни пардохти маблағ таҳсил карданд. Сазовор буданд ё не, ба унвонҳои баланди илмӣ ноил гаштанд. Лоиқ буданд ё не, соҳиби манзилу манзалат шуданд. Фазилатеро, ки падарон васият карданд, сарфи назар намуданд:

Зи ҷӯйе, ки хӯрдӣ аз он оби пок,

Нашояд фигандан дар он сангу хок.

Яке аз муовинони Вазири амнияти Тоҷикистон, ки дар сафи ҳайати Комиссияи оштии миллӣ буд, лаҳзаеро нақл мекард, ки собиқ журналисти номдори Иттиҳоди Шуравӣ ва соҳибқалами маъруф дар ғарибӣ, дар сари миз аз пеши яке аз саркардагони иттиҳоди мухолифин, ки сабабгори ҷанги шаҳрвандӣ буд, тез-тез резаҳои нон ва пасмондаҳои хӯроки ӯро ҷамъ намуда, табақчаҳои эшонро пок ва дам ба дам иваз мекард. Худ ғизо тановул наменамуд. Саропо дар хизмати он фурӯмоя қарор дошт.

Ҳамин буд, формулаи фалсафии вазъияти «инқилоби зеҳнӣ»-и «мағзҳои миллат» – зиёиёни миллӣ дар таносуб бо фазои маънавӣ ва ҷисмонии халқи бечораи раҳгумзадаи тоҷик дар оғози даҳаи охирини асри гузашта.

Бо супориши саркардагони худ, ин дастаи ба ном зиёӣ, бидуни эҳсоси хиҷолат, мардуми худро дар муқоиса бо давраи «гул-гулшукуфӣ»-и салтанати амирони манғитияи Бухоро, комилан ақибмонда, торик ва маҳрум аз пешравӣ дар кулли соҳаҳои иҷтимоӣ қаламдод мекарданд.

Бидуни шак, чунин тафсир – манзалати миллати тоҷикро боз ҳам паст кардан, онро дар қиболи аҷнабиён то дараҷаи ниҳоӣ беқурб гардонидан буд. Мақсад аз он, асоснок кардани ҷанги шаҳрвандӣ ҳамчун «ҳаракати миллӣ – озодихоҳӣ», бештар ба даст овардани маблағ, пулу мол ба хотири минбаъд ҳам аланга задани низои саросарӣ ва ба ҳар қимат ба даст овардани ҳокимияти сиёсӣ маҳсуб мегардид.

ДАР ФАРАНГ АЗ БЕХАРӢ МУҲТОҶИ РОҲИ ОҲАНАНД

Профессор Раҳими Мусулмониён аз чунин муносибат, туҳмат ва дурӯғбофии маҳзи собиқ ҳамсафони худ сахт асабонӣ мешуд. Азоби руҳӣ мекашид. Онро таҳқири бешармона, беадолатона ва кӯрнамакӣ нисбат ба миллат ва давлати хеш медонист.

Рӯзе устод Мусулмониён ба Сафорат назди ман омад. Як даста аз чунин мақолаҳоро, ки дар матбуоти давлатӣ ва хусусии Эрон, беибо, аз ҷониби ин «зиёиён»-и мухолиф нашр мешуд, гирифта овард. Хонд ва тафсир кард. Хоҳиш намуд, ки Сафорат ба онҳо вокуниши расмӣ нишон диҳад.

Мо ин корро салоҳ нашуморидем. Гуфтушуниди байни тоҷикон мерафт. Намехостем он халалдор шавад. Баъдан, худи мухолифон дар байни оммаи мардум обрӯ ва эътибор надоштанд. Онҳо мехостанд, усма бар абрӯи кӯр зананд. Ва домани давлат ба зӯр бигиранд.

Ман ин маъниро ба Раҳими Мусулмониён гуфтам. Ӯ фикри моро маъқул шуморид ва хулоса кард:

– Хуб. Агар ин тавр бошад, ман худам матлабе дар посух барои хонандаи Эрон менависам ва нашр мекунам.

Баъди як ҳафта профессор бо сарсухани пурмуҳтаво ва арзишманд, мақолаи устод Садриддин Айнӣ таҳти унвони «Дар Фаранг аз бехарӣ муҳтоҷи роҳи оҳананд»-ро дар яке аз маҷаллаҳои маъруфи Эрон чоп кард. Онро ҷавоб ба навиштаҳои зиёиёни чоплуси фурӯхташуда, ки намак хӯрда, дар намакдон туф карда, дастовардҳои миллати худро дар ҳафтод соли ахир, бошуурона, ғаразмандона, дидаву дониста ночиз мешумориданд, тафсир намуд. Ва лозим донистааст, ки чанд нусхаашро пешкаши кормандони сафорат низ гардонад.

Тибқи навиштаи устод Айнӣ, баъди инқилоби Бухоро ҳам, нафароне пайдо шуда буданд, ки ошкору ниҳон дар бораи «дастовардҳо»-и амирони манғития афсонаҳо менавиштанд.

Садриддин Айнӣ, ки худ аз шоҳидон ва муҳаққиқони ҷавонмарди таърихи Бухорои амирӣ буд ва ба он «хонаи бедоду ситам» ва «маҳкамаи ҷабр» нафрати беандоза дошт, аз ҷумла, дар бораи муҳтаво, сифат, дараҷаи таҳаввулот, рушди фикрӣ ва ҷаҳонбинии табақаҳои иҷтимоии Бухоро менависад:

«Шабе аз шабҳо дари манзили ориятии маро касе тақ-тақ зад. Онро кушодам. Ҳаво мисле, ки аз лаби табақ об мерехта бошанд, беист меборид. Ду нафар аз ҳамқишлоқиёни камбағали қашшоқ бо либосҳои даридаи шип-шилта дами дар истода буданд:

Яке аз онҳо пеш даромада:

– Домулло, дар ин ҳуҷраи мадраса муш мушро тангӣ мекунад. Лекин аз барои Худо, мо илоҷи дигар надорем. Ду дарза ҳезумеро, ки барои рӯзгузаронӣ ба бозор оварда будем, як бало карда, нимҳақ фурӯхтем. Шом шуд. Аз ҳаво сел омад. Бубинед, мо дар обу гил ғӯттидаем. Шаб торик. Харҳоямон роҳ рафта натавонистанд. Дар ин кӯчаҳои Бухорои Шариф лой то миён. Агар иҷозат бошад, ҳамин шабро дар ҳуҷраи Шумо рӯз кунем. Дами субҳ, дигар боиси озори Шумо намешавем, – гуфт.

– Албатта, албатта. Дароед. Ҳозир ман дар дегдон оташ мегиронам. Либосҳоятонро хушк карда мегиред. Андак нафас рост мекунед. Баъд, субҳ ихтиёратон, – гуфтам ман.

Деҳқонон хурсанд шуданд:

– Эҳ, Илоҳӣ, барака ёбед, домулло. Раҳми моро хӯрдед. Худованд ин некиатонро ба Шумо даҳчанд карда гардонад, – гуфтанд.

Дар дегдон оташ гирондам. Оши имшабаи барои рӯзи дигар бозмондаамро гарм карда, пеши деҳқонони бечора мондам. Чун оташ аланга зад, хона гарм шуд, дар сари палав деҳқонон ба гап даромаданд.

Яке аз онҳо, ки Мурод ном дошта, бачаи ҳушёртар буд, нақл кард:

– Домулло, имрӯз як нафари бо хатту савод, рӯзномаеро оварда, дар пеши дӯкони Қурбонбойи далол хонда, ҳамаи моро дар тааҷҷуб мононд.

– Хайр, чӣ гап будааст дар он? – пурсидам ман аз деҳқони ба ҳаяҷономада.

– Эҳ, домулло, напурсед. Дар кадом кунҷи дунё, Фаранг гуфтанӣ макон будааст. Хулоса, дар он ҷоҳо мардумон ниҳоят камбағал, нодор ва дар азоби алим гирифтор ба сар мебурдаанд. Чанд рӯз пеш дар Порис ном шаҳри он кишвар, барқ барин чиз гум шудааст. Он ҷо қатор ном ҷондоре будааст, ки барқ хӯрда, баъд дар пушташ мардумро бор карда, аз маконе ба маконе мебурдааст. Акнун, ки барқ гум шудааст, тамоми мардуми Порис пойи пиёда монда будаанд. Эҳ, бечораҳо-йе, ба дараҷае қашшоқ будаанд, ҳатто хар надоштаанд, ки савор шуда гарданд-е!

Ин суханҳоро гуфта, палавро хӯрда, деҳқонон ба ҳоли мардуми Порис хуб механдиданд».

Устод Айнӣ бо овардани ин нақл воқеияти дараҷаи тараққиёти иқтисодӣ, иҷтимоӣ, маданӣ ва фикриву маънавии мардуми Бухороро дар муқоиса бо лофу газофи муллоҳову «донишмандоне», ки таърихи воқеии мардуми хешро чоплусона ба фоидаи амирони манғития таҳриф мекарданд, фош месохт.

Бо чунин аксуламал, яъне ошкор кардани дурӯғҳои муллоҳои ифротӣ ва зиёиёни думрави резахӯри саргардони онҳо, ки сабабгори нооромиҳои Ватани аҷдодии хеш гашта буданд, профессор Раҳими Мусулмониён чашми мардуми ноогоҳи Эронро нисбат ба воқеияти таърихӣ, муосир ва шахсиятҳои зери суоли он солу замон мекушод.

Бо чунин аксуламал, яъне ошкор кардани дурӯғҳои муллоҳои ифротӣ ва зиёиёни думрави резахӯри саргардони онҳо, ки сабабгори нооромиҳои Ватани аҷдодии хеш гашта буданд, профессор Раҳими Мусулмониён чашми мардуми ноогоҳи Эронро нисбат ба воқеияти таърихӣ, муосир ва шахсиятҳои зери суоли он солу замон мекушод.

Дар бораи ин шахсияти бузург андеша карда, доимо аз дилам мегузашт:

Қаландарони ҳақиқат ба ними ҷав нахаранд,

Қабои атласи он кас, ки аз ҳунар орист.

(Аз китоби С. Ятимов «Ёддоштҳо», ҷилди 2,

Душанбе, «Эко Принт», 2024, саҳ. 346-377)

НАЗДИ МАН ҶАВОНМАРД ОН БУВАД

Ҳамин тариқ, бо профессор Раҳими Мусулмониён вақт ба вақт дар тамос мешудем.

Ӯ дигар аз дому дон, фитнаву шар, зеру забар, ҷангу ҷадал ва гулобу қанди мухолифин батамом канда буд.

Дар Донишгоҳи улуми адабиёти форсӣ ба тадқиқот шуғл меварзид.

Бо меҳнати ҳалол рӯзгор мебурд.

Р. Мусулмониёнро ҳар сари вақт ба Сафорат даъват мекардам. Ӯ ҳам, сарфи назар аз масруфият, ба идораи намояндагӣ ташриф меовард.

Мо дар сари як чойник чой соатҳо суҳбат мекардем. Гарчанде байни мо гоҳо баҳсҳо сурат мегирифт. Онҳо бештар мавзуъҳои адабиёти классикиву муосир ва сиёсатро дахл мекарданд. Ман аз ин шахсияти бузург дарси илму адаб ва назокати муошират меомӯхтам.

Ҳамин тариқ, риштаи дӯстиву рафоқати ман бо профессор Раҳими Мусулмониён мустаҳкам гардид. Замоне ки бекортар мебудам, мошин фиристода, ӯро барои сайру гашт ба боғи Ниёварон ва ё ба боғи «Тахти сангин», дар наздикии Сафорат даъват мекардам.

Гоҳо, чун ба ягон самти Эрон танҳо сафар медоштам, устодро ҳамроҳ мегирифтам, ки раҳ «кӯтоҳ шавад» ва сафар хуш гузарад.

Албатта, профессор аз чунин таклиф хушаш меомад.

Тамоми роҳ мо дар ягон мавзуъ суҳбат мекардем. Ман доим суолҳои зиёд доштам. Шунидани ҷавоби онҳо аз забони шахси донишманд, шеърхону шеърдон, нуктафаҳму соҳибмуҳокима ва дидаву дониста ниҳоят ҷолиб буд.

Боре нияти сафари шаҳри Ҳамадонро кардам. Шом бо Раҳими Мусулмониён дар тамос шудам. Таклифи ҳамроҳиро бо хушнудӣ қабул кард.

Дар роҳ ман дар бораи шаҳри Қазвин, ки аз Теҳрон дар масофаи яксаду панҷоҳ километр қарор дошт, нақл кардам. Аз Убайди Зоконӣ ёдовар шудам.

Устодро «Худо дод». Ӯ тез гапи маро бурида, риштаи суханро дар атрофи ин шоири тавонои асри XIII бурд.

Мусулмониён бо як завқи баланд дар бораи адиби тавонои миллати тоҷик нақлҳо мекард.

Аз ҷумла, гуфт, ки агар имкон бошад, мо аввал ба деҳаи Зокони Қазвин рафта, ақаллан, зодгоҳи ин марди рӯинтанро зиёрат кунем, баъд сафарро идома диҳем.

Ман аз профессор пурсидам, аз куҷо маълум аст, ки дар ҳақиқат Зокон макони таваллуди шоир аст. Муаллим гуфт:

– Инро худи шоир дар як байташ тасдиқ кардааст:

Гар кунӣ бо дигарон ҷабру ҷафо,

Бо Убайдуллоҳи Зоконӣ накун!

Сипас суханашро идома дода, хотирнишон кард:

– Чандин шеъру қитъаву достонҳои шоир чунон сароида шудаанд, ки гӯё ҳолу аҳволи маро тасвир мекарда бошад. Масалан, дар як рубоияш мегӯяд:

Нест дар дастам кунун аз хушку тар,

З-он чӣ вақте дар шуморе омадӣ,

Ғайри ман дар хонаам чизе намонд,

Ҳам намондӣ гар ба коре омадӣ.

Аммо чун Убайд бузургмард буд ва аз касе тамаи ноне надошт, дар ҷойи дигар гаштаву баргашта таъкид кардааст:

Эй дил, пас аз ин андуҳи беҳуда махӯр,

З-ин беш ғами будаву нобуда махӯр.

Ҷон медеҳу доди тамаъу ҳирс мадеҳ,

Ғам мехӯру нони миннатолуда махӯр.

Инро гуфту Раҳими Мусулмониён яку якбора сахт маъюс гашт:

– Ман профессор. Дар замони Шуравӣ ҳафтсад сум маош мегирифтам. Бо он се оила, агар шабу рӯз мехӯрданд, зиёдатӣ мекард. Ба фикрам, ношукрӣ аз дасти худамон гузашт, – гуфт.

Ман, ки доим бо муаллим дар «ситеза» будам, шӯхӣ кардам:

– Домулло, Шумо дар бораи Убайди Зоконӣ гап занед, на дар бораи худатон. Набошад ман тарҷумаи ҳоли ин «шаккок»-ро худам ба Шумо нақл мекунам, – гуфтам.

Профессор ба ҳуш омад, табассум кард ва гуфт:

– Воқеан, Убайди Зоконӣ шахсияти ҷасуру далер ва марди фозил, ҳаҷвнигор ва соҳибмуҳокима будааст. Замоне ӯ ба Бағдод сафар мекунад. Дар он ҷо аз танҳоӣ азият мекашад. Аммо намехоҳад пеши касе фазлфурӯшӣ ва сар хам кунад. Чанд мухлиси Убайд ба Салмони Соваҷӣ, шоири тавоно, аммо тамаллуқҷӯйи дарборӣ дар бобати меҳмон шудани Зоконӣ дар ин шаҳр хабар мерасонанд.

Салмони Соваҷӣ аз эҷодиёти Убайд хуб огаҳ буд ва аз ҳаҷву мутоибаҳои ӯ эҳсоси малолӣ карда, дар ҳаққаш қитъа месарояд:

Ҷаҳаннамиву ҳиҷогӯ Убайди Зоконӣ,

Муқаррар аст ба бедавлативу бединӣ.

Агарчӣ нест зи Қазвину рустозодаст,

Валекин мешавад андар ҳадис қазвинӣ.

Ин қитъа ба гӯши Убайд мерасад. Рӯзе шоир ҳангоми сайру гашт дар соҳили дарёи Даҷла Салмони Соваҷиро бо ҷамъи хушомадгӯёнаш мебинад. Наздик меравад. Арзи салом ва бо онҳо мусоҳиба мекунад.

Чун ҳозирин ҷавонмарди хушқадду қомат ва бо фазлу донишро мебинанд, ӯро ба маъракаи худ даъват мекунанд. Салмон аз ӯ мепурсад:

– Бародар бо ин хушсуханӣ аз куҷоӣ?

– Аз Қазвинам, ҳазрат! – ҷавоб медиҳад Убайд.

– Боракалло, боракалло! Аз Қазвин, ки бошӣ, бародар, бигӯй, ки аз эҷодиёти мо магар дар ватани Шумо чизе маълуму машҳур аст?

– Албатта, ҳазрат. Шумо яке аз шоирони шинохтаи он диёр эътироф шудаед. Аммо аз кулли ашъоратон як порчае вирди забони хоссу ом аст, – мегӯяд Убайд.

– Офарин, он порча кадом будааст, меҳмон?

Убайди Зоконӣ бо риояти ифоданокии қироати шеър мегӯяд:

Ман хароботияму бодапараст,

Дар хароботи муғон ошиқу маст.

Мекашандам чу сабу дӯш ба дӯш,

Мебарандам чу қадаҳ даст ба даст.

Ва илова мекунад:

– Ин фақир медонам, ки устод Салмон шахси хирадманду доност. Мардуми Қазвин ба ин боваранд, ки шояд шеъри мазкурро завҷаи эшон сароида бошанд.

Салмони Соваҷӣ ба дурустӣ дарк мекунад, ки ҳамсуҳбати ӯ ҳамон Убайди Зоконист, ки дар лутфу мутоиба ӯро ҳамто нест. Эҳсос менамояд, ки ба эшон қитъаи ӯ расидааст. Ва ин порчаи шеърӣ посух ба ҳамон қитъаи дар ҳаққи Убайд навиштаи ӯст.

Ман аз ин суҳбат хеле ҳаловат бурдам. Чун ба Қазвин расидем, дар суроғи деҳаи Зокон шудем. Мақсад – зиёрати макони тавлиди бузургвор Убайдуллоҳ буд, ки номи он деҳро ба исми худ пайваста, машҳури олам карда.

Мутаассифона, дар шаҳри Қазвин на ягон кас номи ин шоири оламшумулро медонист ва на мавзееро бо номи Зокон.

Профессор Мусулмониён бо тааҷҷуби зиёд ва содагии олимона аз ҳар каси роҳрави Қазвин, агар ӯро босалобат дарёфт мекард, мепурсид. Вақте онҳо ба саволҳои марбут посух дода наметавонистанд, бо ҳаяҷон:

– О, бародар! Наход шумо Убайдуллоҳи Зокониро нашиносед, наход макони зиндагии ӯро, ки ҳамшаҳрии шумост, надонед, – мегуфт.

Гоҳо аз ин шоири номвар порчаҳои шеърӣ мехонд. Гоҳо латифаҳо мегуфт. Аммо ҳайҳот. Гӯё қазвиниҳо қасам хӯрда бошанд, ки сар раваду сир наравад. Дар посухи суол китф дарҳам мекашиданд.

Оқибат, Раҳими Мусулмониён маъюс гашта, омада бо сари хам дар мошин нишаст. Фармон дод:

– Ба сӯйи бинои шаҳрдор ҳай кун!

Касеро пурсидам. Нишони маъмурияти шаҳрро гуфт. Дар он тарафи шаҳр, аз мавзеи истодагии мо дар масофаи тахмин 3-4 км будааст. Мо ба он самт ҳаракат кардем. Муаллим аз ин муколамаи бенатиҷа сахт ошуфта шуда, чанд маротиб худ ба худ: «афсус, бехирадӣ, бедонишӣ, бехабарӣ, ҳазор ҳайф, ҳазорон ҳайф», – гуфта монд.

ҶОН МИСОЛИ ШИША АСТУ ИЛМ МОНАНДИ ЧАРОҒ

Аммо ман аз чунин вокуниш ҳайрон нашудам. Дар тааҷҷуб ҳам намондам. Ин дам аз пеши назарам як лаҳзаи сафари худам ба шаҳри Исфаҳон гузашт. Мақсади ташриф, вохӯрӣ бо донишҷӯёни тоҷик буд.

Аз фурудгоҳ як мошини кирояи «Пайкон»-ро гирифта, ба ронандаи он, ки марди тахмин 50 – 55 сола буд, ҳадафро гуфтам.

Ронанда бахши донишгоҳи байналмилалиро намедонистааст. Тибқи харита, кӯшиш кардам хатсайрро фаҳмонам. Чун роҳ тулонӣ афтода буд, дар хусуси аз Исфаҳон будани падари Ҳофизи Шерозӣ, бо ҳамроҳии завҷааш ба Шероз рафтан ва дар он ҷо таваллуд шудани Шамсиддин, ки баъдан бо номи Шамсиддин Муҳаммад Ҳофизи Шерозӣ машҳур гаштааст, нақл кардам. Ба умеди он ки шояд сокини шаҳри Исфаҳон чизе илова намояд ба гуфтаи мо, хатсайр кӯтаҳ шавад ва ҳамраҳӣ «маънӣ» пайдо кунад.

Аммо аз ронанда сару садое намебаромад. Пурра машғули кофтукови макони манзури мусофир буд.

Ман хостам абёте ба тафсири халқия, мисли пиёдачақчақ аз Ҳофиз ёдовар шавам, то хотири марди исфаҳониро, ки падари паёмбарони шеъри тоҷикӣ – форсӣ ҳамшаҳрии ӯст, шод гардад:

Ба шеъри Ҳофизи Шероз мехонанду мерақсанд,

Сиёҳчашмони кашмириву туркони самарқандӣ.

Аз ронанда вокунише берун наомад. Шеъри дигареро наздик ба аҳволи мардуми одӣ хондам:

Шоҳидон дар ҷилваю ман шармсори кисаам,

Бори ишқи муфлисӣ ҳайф асту мебояд кашид.

Аммо аз сокини шаҳри Исфаҳон ишорае ба дарки маънӣ шунида нашуд. Ахиран, як байти ғазали машҳурро хондам:

Агар он турки шерозӣ ба даст орад дили моро,

Ба холи ҳиндуяш бахшам Самарқанду Бухороро.

Ронанда, гӯё ки ҳамаи инро намешунид. Баръакс, хавотир буд. Оқибат, ба ман гуфт:

– Бе фекрам, ма роҳру гом кардим. Шома бо хате форсӣ баладид? Ун ҷа че навиште шоде? – гуфта, ба як иморати баланд, ки дар болои он ба андозаи якметрӣ ҳарфҳо сабт шуда буд, ишора намуд ва аз ман пурсид.

Навиштаҷот мушкил надошт. Тез онро хондам.

– Ваҳ, воғиан, ма дер ун месир нистим, – гуфт ба ошуфтагӣ ронанда.

– Оғо, биноии Шумо чӣ тавр аст, ки ҳарфҳои бузургро намебинед, аммо иҷозати ронандагӣ доред? – бо хавотирӣ пурсидам ман.

Ронанда дар як кунҷи роҳ мошинро нигоҳ дошт ва оромона ба ман:

– Оғо, моли куҷастӣ? – гуфта пурсид.

– Тоҷикистон, – посух додам ман.

– Бебин, эзизи делам, мотеваҷеҳ шодам, ки Шома таҷек ҳастид. Ашъори Ҳофизру ғироет кардид. Аммо маро гунгу кар дарёфтид. Оре, ҳамин ҷуре. Ман не мишонавам ва не мибинам. Омри мен дар ғеми йек бориде нон гозашт. Аз бачегӣ то ҳол. Ман хатту севод недорам. Аге бе ҷайи ман мебудид, Шома ҳам ҳеминҷӯрӣ мешодид дигэ. Кетобру бе шеками сир мехунанд. Дорост?!!! Шониде бодам, ке кешвари Шома шуроҳо кофармиҷозе, аммо одампервере. Нетиҷаи онру Шома доред нешун мидид. Моро дар дилетун мазаммат наконид. Экнун, шеърхунӣ бас! Ҳар эсми хиёбану эморатру бихунед, ке ман мотаваҷеҳ шавам, то коҷа ҳастим ва коҷа дорем мирим.

Баъдан ин ронанда тафсир намуд, ки барои ҳадди ақал ҷойи кор пайдо кардан, ҳукумат барои мардуми бесавод, давраҳои кӯтоҳмуддати ронандагӣ мекушодаанд. Дар онҳо на савод, чаро ки омӯзонидани он мушкил аст, замону макон ва маблағ мехоҳад, балки тарзу усули ронандагӣ ва аломатҳои роҳро нишон медода будаанду халос.

Бо ин хаёлот ману профессор Мусулмониён ба бинои ҳукумати шаҳри Қазвин расидем.

Он ҷо ба суоли мо посух доданд, ки чунин деҳа бар асари хушк шудани чашмаҳое, ки боиси зист дар он маҳал будааст, тақрибан дусад сол қабл мавҷудияти худро аз ҷабри табиат қатъ кардааст.

Ноилоҷ ба масири худ идома додем.

ШУНИДАН КАЙ БУВАД МОНАНДИ ДИДАН

Наздикии шом ба шаҳри Ҳамадон расидем. Қарор додем, ки истироҳат кунем ва субҳи рӯзи дигар оромгоҳи Шайхурраис Абуалӣ ибни Синоро зиёрат намуда, баъд корҳои хизматиро анҷом бидиҳем.

Номи шаҳри Ҳамадон барои мардуми Тоҷикистон аз унвон ва мартабаи мубораки Мир Сайид Алии Ҳамадонӣ машҳур буда, аз эҳтироми махсус нисбат ба он ҷаноб бархӯрдор аст. Чун вақти говгум ба чанд меҳмонхонае муроҷиат кардем, эҳтиромона посухи «оғоюн, маъзарати зиёд, ҷой нист»-ро шунидем.

Дар меҳмонхонаи чорум ё панҷум профессор Мусулмониён шӯрид ва гуфт:

– Шумо дигар корти дипломатии худро нишон надиҳед. Ман масъаларо ҳал мекунам.

Розӣ шудам.

Устод пеш даромад. Хост бо як дарси таъриху адабиёт мушкили моро ҳаллу фасл кунад:

– Азизи ҷони бародар, – муроҷиат кард ӯ ба меҳмондор, – мо аз Тоҷикистон, аз диёре ба Ҳамадон, ба ин шаҳри таърихӣ ва ҳамешаҷавон ташриф овардем, ки он ҷо оромгоҳи Мир Сайид Алии Ҳамадонист.

Мардуми кишвари мо пеш аз он ки ба зиёрати Маккаи Мунаввара азми сафар намоянд, аввал марқади ин шахсияти бузургро саҷда мекунанд, то ҳаҷҷашон қабул шавад.

Меҳмондор:

– Арзам хидмататун, шома аз ма чӣ мехаҳид? Маге ҷойи хоб дархост надорид? – гуфта, пурсид.

– Оре, муддао ин аст! – ҳозирҷавобӣ кард, профессор.

– Нист, сад маъзарат михом, ҷойи хоб нист! – гуфт бо эҳтиром, аммо қотеона меҳмондор.

Профессор паст наомад:

– О бародар, мо аз маконе ҳастем, ки оромгоҳи Мир Сайид Алии Ҳамадонӣ он ҷост. Мардуми мо ин шахсияти бузургро Амири Ҳамадон гӯянд. Эшон аз мулки шумо ба Кӯлоби мо чун мусофири раҳгузар ташриф овардаанд. Аммо ҳамватанони мо он касро дар мамлакати худ амир интихоб намуданд. Як мулки зебову сарсабзу хуррамро ба эшон ҳадя карданд. Баъди фавташон мақбараи боҳашамат дар боғи маркази шаҳр барои худи ин бузургвор ва авлодашон бунёд намуданд. Ҳоло ба ин мазор ташриф бурда, шабу рӯз гиряву нола, зориву дуо ба сидқи он ҳазрат арзонӣ медоранд. Ва ин садоқату амали мо нисбат ба эшон наздики шашсад сол аст, идома дорад. Наход шумо ба сафири мамлакати мо ва ба худи ман, ки профессори як донишгоҳи маъруф ҳастам, бар ивази шашсад соли эҳтирому бузургдорӣ, бо пули худамон ба муддати як шаб ҷойи хоб надиҳед.

Меҳмондор, ки ба кори худ саргарму саргардон буд, андак дар ғазаб шуд:

– Оғо, ман ҳамчонин шахсеру, ки шома доред мегед, аслан немишиносамшун ва ба ун коре ҳам недорам. Шома равед, сеҷдаи худро дар он даргоҳетун идома бидид! Аге шома аз мо ҷойи зист талаб дорид, нистш, – гуфт. Ӯ ба ҳар ҳол кӯшиш кард, ки ғазаби худро нисбат ба ин содагии мо зиёд нишон надиҳад.

Ин замон дидам, охунде аз ман ҷавонтар, бо либоси озода, саллаи сиёҳ, риши сиёҳ, ҷомаи сиёҳ бо хонуми ҷавони сар то ба по печидаи сиёҳ ва як писарбачаи хурди зебои сарсиёҳ ба толори бузурги меҳмонхона, ки воқеан, рангаш сиёҳ буд, ворид шуданд. Ман фикр кардам, ки ин охирин имкон аст. Беихтиёр назди он охунд давидам. Маъзарат пурсидам. Ва изҳор доштам:

Додгаро, фалак туро ҷуръакаши пиёла бод,

Душмани дилсиёҳи ту ғарқа ба хун чу лола бод.

Ва арзи хидмат кардам:

– Волоҳазрато, мусаллам аст, ки Шумо шахсияти бофазилати мазҳабӣ ҳастед. Мо ду нафар мусофири тоҷикистонӣ аз маконе ба Ҳамадон ташриф овардем, ки он ҷо зиёратгоҳи Мир Сайид Алӣ, бузургворе ҳаст ва ба қавли эшон ба ҳабдаҳ пушт насаб ба ҳазрати Расул пайванд. Шашсад сол аст, ки ин бузургвори ғариб меҳмони кишвари мост. Аммо мо ба шаҳри эшон меҳмонӣ барои як шаб омадему наметавонем ҷойи хоб пайдо кард.

Охунд, ҷавон ҳам бошад, оқилу зарофатфаҳм будааст. Инро шунида, табассум кард. Бо пешонии худ ба меҳмондор, ки бо пайдо шудани ӯ бо лабҳои пурхандаи чоплусона дандонҳои зарди худро ошкор карда буд, ишораи сабуки омиронаи «ин ҷо биё» кард.

Меҳмондор чорқат шуда, давида назди охунд омад. Охунд сӯйи чоплус қавоқ баркашид ва бидуни он ки чизе гӯяд, ду ангушти дасти росташро нишон дода, баъд онро ба як мубаддал сохт. Яъне ду манзил ҷудо кунед, яккасӣ.

Меҳмондор дуқад шуда, қафонокӣ рафта, қариб дар курсӣ бармехӯрд, базӯр тавозун нигоҳ дошта, дар ҷойи худ рост истод ва бо нигоҳу таъзим охунди ҷавонро то ғайб задан гусел кард.

Баъди рафтани он ҳумоюнқадами фархундапай, бо қошу қавоқ барои мо ду хонаро рӯйи истифода қарор дод.

Профессор табассуми қаноатмандона карду:

– Аз арвоҳи хеши ҳазрати Пайғамбар як охунди зинда зӯртар будааст, – гуфт.

АЗ ҚАЪРИ ГИЛИ СИЁҲ ТО АВҶИ ЗУҲАЛ

Субҳ ману дӯстам ба сӯйи қиблаи илму хирад, донишу маърифат, ақлу фаросат ва қудрати инсонӣ – мақбараи олими забардаст, табиби соҳибқудрат, шоиру мусиқидон, файласуфи зеҳниятшиносу аз олам бохабар, давлатомӯз, қуллаи дарки ҳастӣ, тоҷике, ки ливои нангу номуси инсониро бар зидди ҷаҳолату хурофот, торикиву раҳгумӣ ва тангдастии табиат дар назди оламиён баланд кардааст, яъне Абуалӣ ибни Сино раҳсипор гаштем.

Профессор Раҳими Мусулмониён ҳангоми зиёрати марқади ин бузургвор, асосан, бо ман, аммо гӯё худ ба худ иброз дошт:

– Тавре ки донишманди эронӣ Саид Нафисӣ далел меорад, Абуалӣ ибни Сино дар тули ҳаёти кӯтоҳаш, дар шароити сарсону саргардонӣ, таассубу таъқиб ва тақдири носозгори зиндагӣ 456 китобу рисола навиштааст.

Аз ҷумла, 23 асари худро бо забони модариаш – тоҷикӣ таълиф намудааст. Китобҳои ӯ «Ал-маҷмуъ», «Китоб-уш-шифо», «Рисолаи кимиё», «Мантиқи форсӣ», «Наҷот» ва ғайра аз кашфиёти бемисли замони худ ва чанд асри баъди давраи ин олими беҳамто маҳсуб мегарданд.

Танҳо «Китоб-уш-шифо»-и ӯ ҳалли чандин масъалаҳои печидаи фалсафа, мантиқ, математика, табиат, мусиқӣ ва монанди инҳоро дарбар мегирад.

Номи Абуалӣ ибни Сино бо фаҳм, дарк ва умқи зеҳнияти миллати тоҷик ва тоҷикият тавъам аст. Ӯ ҳувияти миллии мост.

Чандин порчаҳои шеърии Абуалӣ ибни Сино шаҳодат аз он медиҳанд, ки торикӣ, ҷаҳолат ва хурофотпарастии руҳониёни ифротӣ бар зидди мактаб, маориф, илм, хирад ва равшангароӣ решаҳои таърихӣ доранд. Маҳз ҳамин омилҳо сабаби аслии ҷанги шаҳрвандӣ буданд. Ва эҳтимоли қавӣ он аст, ки боз чанд даҳсолаи дигар бадбахтиҳои бузургро бар зидди миллати тоҷик меоваранд:

Куфри чу мане газофу осон набувад,

Маҳкамтар аз имони ман имон набувад.

Дар даҳр чу ман якеву он ҳам кофир,

Пас дар ҳама даҳр як мусулмон набувад.

Аз қаъри гили сиёҳ то авҷи Зуҳал,

Кардам ҳама мушкилоти гетиро ҳал.

Берун ҷастам зи банди ҳар макру ҳиял,

Ҳар банд кушода шуд, магар банди аҷал.

Бо ин ду-се нодон, ки чунон медонанд,

Аз ҷаҳл, ки донои ҷаҳон эшонанд.

Хар бош, ки ин ҷамоа аз фарти харӣ,

Ҳар к-ӯ на хар аст, кофираш мехонанд.

Ин суханҳоро гуфта, профессори гуреза ва фиребхӯрдаи тоҷик хеле ғамангез ва дардолуд гашт. Ба ҳоли худ ва миллати зери хурофоту ҷаҳолатгаштаи хеш, ки акнун бо ҳамин сабаб бо ёрии аҷнабиён якдигаркушӣ мекунад, ҳазорҳо афсус мехӯрд.

Бо анҷоми зиёрати мақбараи ин абармарди тоҷик, профессор Раҳими Мусулмониён маро ба оромгоҳи хурд ва назарногири шоири машҳури Эрон Орифи Қазвинӣ овард, ки тибқи васияти ӯ, дар ивази бузургворие, ки дар шеъраш нишон додааст, инъоме нахостааст, магар ин ки дар пойдомани манзили ахирати Абуалӣ ибни Сино ӯро ҷой диҳанд.

Ҳукуматдорон ин васиятро сазовор дониста, ҳамчунон кардаанд.

Инак, дар тахтасанги сари гӯри ин шоири тавоно чунин байте навишта шудааст:

Умрам гаҳе ба ҳаҷр, гаҳе дар сафар гузашт,

Таърихи зиндагӣ ҳама бо дарди сар гузашт.

Чун рӯзи дигар ман аз хидмати давлатӣ фориғ шудам, то он дам Мусулмониён дар шаҳр нишони авлоди Мир Сайид Алии Ҳамадониро муайян карда будааст.

Маро ба иншоот ва зиёрати мақбараҳои марбут ба ин хонадон даъват кард.

Роҳбалади мо, марди солманд – доктор Солукӣ яке аз донишмандон ва мардумшиносони доираҳои илмии Ҳамадон будааст. Ӯ бо овардани шаҷара ва далелҳои таърихӣ исбот намуд, ки Мир Сайид Алии Ҳамадонӣ, воқеан, аз қавми араб ва аз авлоди ҳазрати Алӣ мебошад. Ва дар ин шаҳр аз қавми Алавиён будани эшон бо санадҳо таъйид гардидааст.

НЕШИ АҚРАБ НА АЗ РАҲИ КИН АСТ

Ифтихор аз таърихи миллати хеш нишонаи бузургӣ, масъулиятшиносӣ, худогоҳӣ, эҳёгарӣ, шарафмандӣ, шоистасолорӣ ва рисолатшиносӣ аст.

Аммо баъзе аз «зиёиён»-е, ки ба аслияти ватанпарастии худ хиёнат карда, дастобрези мутаассибони ифротгаро ва тарроҳони ҷанги бародаркуш шуда, ба Эрон фирор карда буданд, таърихи миллати хешро дар ҳафтод соли ахир ноҷавонмардона таҳриф мекарданд.

Бо ин аъмол ҳам, мехостанд рӯширинӣ ва чоплусие ба бегонагон кунанд. Меҳрубоние аз онон тамаъ баранд. Табассуму тараҳҳуми аҷнабиёнро сазовор шаванд.

Фаромӯш мекарданд, ки дар асл, ҳамагон дастпарварони Ватани хешанд. Дар ин сарзамин худ, фарзандон ва аҳли авлодашон таваллуд ва бузург шуданд. Бе музд таҳсилоти мактаби миёнаву олӣ гирифтанд. Дар риштаҳои номзадиву докторӣ, бидуни пардохти маблағ таҳсил карданд. Сазовор буданд ё не, ба унвонҳои баланди илмӣ ноил гаштанд. Лоиқ буданд ё не, соҳиби манзилу манзалат шуданд. Фазилатеро, ки падарон васият карданд, сарфи назар намуданд:

Зи ҷӯйе, ки хӯрдӣ аз он оби пок,

Нашояд фигандан дар он сангу хок.

Яке аз муовинони Вазири амнияти Тоҷикистон, ки дар сафи ҳайати Комиссияи оштии миллӣ буд, лаҳзаеро нақл мекард, ки собиқ журналисти номдори Иттиҳоди Шуравӣ ва соҳибқалами маъруф дар ғарибӣ, дар сари миз аз пеши яке аз саркардагони иттиҳоди мухолифин, ки сабабгори ҷанги шаҳрвандӣ буд, тез-тез резаҳои нон ва пасмондаҳои хӯроки ӯро ҷамъ намуда, табақчаҳои эшонро пок ва дам ба дам иваз мекард. Худ ғизо тановул наменамуд. Саропо дар хизмати он фурӯмоя қарор дошт.

Ҳамин буд, формулаи фалсафии вазъияти «инқилоби зеҳнӣ»-и «мағзҳои миллат» – зиёиёни миллӣ дар таносуб бо фазои маънавӣ ва ҷисмонии халқи бечораи раҳгумзадаи тоҷик дар оғози даҳаи охирини асри гузашта.

Бо супориши саркардагони худ, ин дастаи ба ном зиёӣ, бидуни эҳсоси хиҷолат, мардуми худро дар муқоиса бо давраи «гул-гулшукуфӣ»-и салтанати амирони манғитияи Бухоро, комилан ақибмонда, торик ва маҳрум аз пешравӣ дар кулли соҳаҳои иҷтимоӣ қаламдод мекарданд.

Бидуни шак, чунин тафсир – манзалати миллати тоҷикро боз ҳам паст кардан, онро дар қиболи аҷнабиён то дараҷаи ниҳоӣ беқурб гардонидан буд. Мақсад аз он, асоснок кардани ҷанги шаҳрвандӣ ҳамчун «ҳаракати миллӣ – озодихоҳӣ», бештар ба даст овардани маблағ, пулу мол ба хотири минбаъд ҳам аланга задани низои саросарӣ ва ба ҳар қимат ба даст овардани ҳокимияти сиёсӣ маҳсуб мегардид.

ДАР ФАРАНГ АЗ БЕХАРӢ МУҲТОҶИ РОҲИ ОҲАНАНД

Профессор Раҳими Мусулмониён аз чунин муносибат, туҳмат ва дурӯғбофии маҳзи собиқ ҳамсафони худ сахт асабонӣ мешуд. Азоби руҳӣ мекашид. Онро таҳқири бешармона, беадолатона ва кӯрнамакӣ нисбат ба миллат ва давлати хеш медонист.

Рӯзе устод Мусулмониён ба Сафорат назди ман омад. Як даста аз чунин мақолаҳоро, ки дар матбуоти давлатӣ ва хусусии Эрон, беибо, аз ҷониби ин «зиёиён»-и мухолиф нашр мешуд, гирифта овард. Хонд ва тафсир кард. Хоҳиш намуд, ки Сафорат ба онҳо вокуниши расмӣ нишон диҳад.

Мо ин корро салоҳ нашуморидем. Гуфтушуниди байни тоҷикон мерафт. Намехостем он халалдор шавад. Баъдан, худи мухолифон дар байни оммаи мардум обрӯ ва эътибор надоштанд. Онҳо мехостанд, усма бар абрӯи кӯр зананд. Ва домани давлат ба зӯр бигиранд.

Ман ин маъниро ба Раҳими Мусулмониён гуфтам. Ӯ фикри моро маъқул шуморид ва хулоса кард:

– Хуб. Агар ин тавр бошад, ман худам матлабе дар посух барои хонандаи Эрон менависам ва нашр мекунам.

Баъди як ҳафта профессор бо сарсухани пурмуҳтаво ва арзишманд, мақолаи устод Садриддин Айнӣ таҳти унвони «Дар Фаранг аз бехарӣ муҳтоҷи роҳи оҳананд»-ро дар яке аз маҷаллаҳои маъруфи Эрон чоп кард. Онро ҷавоб ба навиштаҳои зиёиёни чоплуси фурӯхташуда, ки намак хӯрда, дар намакдон туф карда, дастовардҳои миллати худро дар ҳафтод соли ахир, бошуурона, ғаразмандона, дидаву дониста ночиз мешумориданд, тафсир намуд. Ва лозим донистааст, ки чанд нусхаашро пешкаши кормандони сафорат низ гардонад.

Тибқи навиштаи устод Айнӣ, баъди инқилоби Бухоро ҳам, нафароне пайдо шуда буданд, ки ошкору ниҳон дар бораи «дастовардҳо»-и амирони манғития афсонаҳо менавиштанд.

Садриддин Айнӣ, ки худ аз шоҳидон ва муҳаққиқони ҷавонмарди таърихи Бухорои амирӣ буд ва ба он «хонаи бедоду ситам» ва «маҳкамаи ҷабр» нафрати беандоза дошт, аз ҷумла, дар бораи муҳтаво, сифат, дараҷаи таҳаввулот, рушди фикрӣ ва ҷаҳонбинии табақаҳои иҷтимоии Бухоро менависад:

«Шабе аз шабҳо дари манзили ориятии маро касе тақ-тақ зад. Онро кушодам. Ҳаво мисле, ки аз лаби табақ об мерехта бошанд, беист меборид. Ду нафар аз ҳамқишлоқиёни камбағали қашшоқ бо либосҳои даридаи шип-шилта дами дар истода буданд:

Яке аз онҳо пеш даромада:

– Домулло, дар ин ҳуҷраи мадраса муш мушро тангӣ мекунад. Лекин аз барои Худо, мо илоҷи дигар надорем. Ду дарза ҳезумеро, ки барои рӯзгузаронӣ ба бозор оварда будем, як бало карда, нимҳақ фурӯхтем. Шом шуд. Аз ҳаво сел омад. Бубинед, мо дар обу гил ғӯттидаем. Шаб торик. Харҳоямон роҳ рафта натавонистанд. Дар ин кӯчаҳои Бухорои Шариф лой то миён. Агар иҷозат бошад, ҳамин шабро дар ҳуҷраи Шумо рӯз кунем. Дами субҳ, дигар боиси озори Шумо намешавем, – гуфт.

– Албатта, албатта. Дароед. Ҳозир ман дар дегдон оташ мегиронам. Либосҳоятонро хушк карда мегиред. Андак нафас рост мекунед. Баъд, субҳ ихтиёратон, – гуфтам ман.

Деҳқонон хурсанд шуданд:

– Эҳ, Илоҳӣ, барака ёбед, домулло. Раҳми моро хӯрдед. Худованд ин некиатонро ба Шумо даҳчанд карда гардонад, – гуфтанд.

Дар дегдон оташ гирондам. Оши имшабаи барои рӯзи дигар бозмондаамро гарм карда, пеши деҳқонони бечора мондам. Чун оташ аланга зад, хона гарм шуд, дар сари палав деҳқонон ба гап даромаданд.

Яке аз онҳо, ки Мурод ном дошта, бачаи ҳушёртар буд, нақл кард:

– Домулло, имрӯз як нафари бо хатту савод, рӯзномаеро оварда, дар пеши дӯкони Қурбонбойи далол хонда, ҳамаи моро дар тааҷҷуб мононд.

– Хайр, чӣ гап будааст дар он? – пурсидам ман аз деҳқони ба ҳаяҷономада.

– Эҳ, домулло, напурсед. Дар кадом кунҷи дунё, Фаранг гуфтанӣ макон будааст. Хулоса, дар он ҷоҳо мардумон ниҳоят камбағал, нодор ва дар азоби алим гирифтор ба сар мебурдаанд. Чанд рӯз пеш дар Порис ном шаҳри он кишвар, барқ барин чиз гум шудааст. Он ҷо қатор ном ҷондоре будааст, ки барқ хӯрда, баъд дар пушташ мардумро бор карда, аз маконе ба маконе мебурдааст. Акнун, ки барқ гум шудааст, тамоми мардуми Порис пойи пиёда монда будаанд. Эҳ, бечораҳо-йе, ба дараҷае қашшоқ будаанд, ҳатто хар надоштаанд, ки савор шуда гарданд-е!

Ин суханҳоро гуфта, палавро хӯрда, деҳқонон ба ҳоли мардуми Порис хуб механдиданд».

Устод Айнӣ бо овардани ин нақл воқеияти дараҷаи тараққиёти иқтисодӣ, иҷтимоӣ, маданӣ ва фикриву маънавии мардуми Бухороро дар муқоиса бо лофу газофи муллоҳову «донишмандоне», ки таърихи воқеии мардуми хешро чоплусона ба фоидаи амирони манғития таҳриф мекарданд, фош месохт.

Бо чунин аксуламал, яъне ошкор кардани дурӯғҳои муллоҳои ифротӣ ва зиёиёни думрави резахӯри саргардони онҳо, ки сабабгори нооромиҳои Ватани аҷдодии хеш гашта буданд, профессор Раҳими Мусулмониён чашми мардуми ноогоҳи Эронро нисбат ба воқеияти таърихӣ, муосир ва шахсиятҳои зери суоли он солу замон мекушод.

Бо чунин аксуламал, яъне ошкор кардани дурӯғҳои муллоҳои ифротӣ ва зиёиёни думрави резахӯри саргардони онҳо, ки сабабгори нооромиҳои Ватани аҷдодии хеш гашта буданд, профессор Раҳими Мусулмониён чашми мардуми ноогоҳи Эронро нисбат ба воқеияти таърихӣ, муосир ва шахсиятҳои зери суоли он солу замон мекушод.

Дар бораи ин шахсияти бузург андеша карда, доимо аз дилам мегузашт:

Қаландарони ҳақиқат ба ними ҷав нахаранд,

Қабои атласи он кас, ки аз ҳунар орист.

(Аз китоби С. Ятимов «Ёддоштҳо», ҷилди 2,

Душанбе, «Эко Принт», 2024, саҳ. 346-377)